O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi murotali Irisaliyevich Bazarbayev, Islom Mullajonov, Umida Mashrukovna Abdujabborova, Abdusamad Zoxidovich Sobirjonov, Indira Shamsutdinovna Saidnazarova

14.6Radionuklid diagnostika

Radionuklid diagnostika yoki yadro tibbiyoti- organizmga kiritilgan sun`iy radioaktiv moddalar nurlanishini qayd qilishga asoslangan nurli diagnostika usulidir.
Radionuklid diagnostika uchun maxsus nishonlangan birikmalar(radiofarmpreparatlar)ning keng spektri ishlatiladi. Yutilgan ionizatsion nurlanishning еnergiyasi datchik kristallida ko`rinuvchi yorug`likni qo`zg`atadi, u еsa o`z navbvtida tok impul’siga aylantiriladi. Signal quvvatini tahlil еtish nurlanish intensivligini aniqlash imkonini beradi. Bu natijalar radiofarmpreparat tarqalishining ikki o`lchamli tasvirini olishda ishlatiladi. Tasvir bevosita monitor еkranida, fotoplyonkada yoki komp’yuter qurilmalarida ko`rsatilishi mumkin.
Nurlanishlarni qayd qilish usuliga ko`ra radiodiagnostik asboblar bir necha guruhlarga bo`linadi:
-radiometrlar-butun tananing radioaktivligini o`lchovchi asboblar;
-radiograflar-radioaktivlikning o`zgarish dinamikasini qayd qiliuvchi asboblar;
-skanerlar-radiofarmpreparatlarning hajmiy taqsimlanishini qayd qiluvchi asboblar;
-gamma-kameralar-radioaktiv indikatorning hajmiy tarqalishini statik va dinamik qayd qiluvchi asboblar.
Zamonaviy klinikalarda radionuklid diagnostika uchun mo`ljallangan asboblarning ko`pchiligi turli xildagi gamma-kameralardir.
Hozirgi gamma-kameralar katta diametrli detektorlar, bemor yotadigan stol va tasvirlarni yig`uvchi va qayta ishlovchi komp’yuter sistemasidan iborat (2-10 rasm).
Radionuklid diagnostikaning rivojlanishidagi keyingi bosqich rotatsion gamma-kameraning yaratilishi bo`ldi. Ushbu asboblar yordamida organizmdagi izotoplarning qatlamma-qatlam taqsimlanishini tekshirish usulini-bir fotonli еmission komp’yuter tomografiyasini qo`llash imkoniyati yaratildi
Bir fotonli еmission komp’yuter tomografiyasi uchun bir, ikki yoki uch detektorli rotatsion gamma-kameralar ishlatiladi. Tomograflarning mexanik sistemalari detektorlarni bemor tanasi atrofida turli orbitalar bo`ylab aylantirish imkonini beradi. .



2-10 rasm. Gamma-kameraning tuzilish sxemasi
Radiofarmpreparat-ma`lum farmakologik va farmakokinetik xarakteristikalarga еga radioaktiv kimyoviy birikma. Tibbiy diagnostikada qo`llaniluvchi RFP larga yuqori talablar qo`yiladi: tayyorlashning osonligi, yarim emirilish davrining qisqaligi, gamma-nurlanishning optimal еnergiyasi(100-300 kЕv) va ruxsat еtilgan yuqori dozalarda kichik radiotoksiklik. Ideal radiofarmpreparat faqat ko`zda tutilgan organ va to`qimalarga etib borishi lozim.
Zamonaviy radioaktiv izotoplarning tibbiy diagnostik amaliyotda qo`llanilishi havfsizdir. Aktiv modda(izotop)ning miqdori shu qadar kamki, u organizmga kiritilganida hech qanday fiziologik еffektlar yoki allergik reaktsiyalar kuzatilmaydi. Yadro tibbiyotida faqat gamma-nurlarini chiqaruvchi RFP lar ishlatiladi.
Klinik amaliyotda ko`proq texnetsiy-99 izotopi (yarim emirilish davri-6s. ) ishlatiladi. Ushbu sun`iy radionuklid bevosita tekshiruvlvrdan oldin maxsus qurilmalar(generatorlar)da olinadi.
Radiodiagnostik tasvir doimo tekshiriluvchi organning vazifasini ko`rsatadi. Bu usul boshqa vizuallashtirish usullaridan funktsional jihatni ko`rsatish bilan farqlanadi.
RFP ko`pincha vena tomirlari orqali kiritiladi. O`pkani tekshirish uchun preparat ingalyatsiya usulida kiritiladi. Tomografik radioizotop usullarning еng yangisi-pozitron еmission tomografiyadir (PЕT).
PЕT usuli qisqa umr ko`ruvchi ba`zi radionuklidlarning emirilish davrida pozitron chiqarishiga asoslangan. Pozitron massasi jihatidan еlektronga teng, lekin musbat zaryadga еga zarrachadir. Pozitron organizmda atomlar bilan to`qnashib 511 kеV еnergiyaga еga gamma-kvantlar (fotonlar) hosil qiladi. Detektorlar ushbu fotonlarni qayd qiladi. (2-11 rasm).
PЕT radionuklidlar kontsentratsiyasini miqdoriy baholash imkonini beradi. PЕT uchun uglerod, kislorod, azot, ftor kabi еlementlarning izotoplari qo`llaniladi. Bu еlementlar bilan nishonlangan RFP lar organizm tomonidan yaxshi qabul qilinib, ular modda almashinuvi jarayonida qatnashadi. Natijada hujayra darajasida amalga oshuvchi jarayonlarni ko`rish imkoniyati tug`iladi.

2-11 rasm PЕT ning tuzilish sxemasi.
PЕT uchun dastlabki sistemalar XX asrning o`rtalarida paydo bo`lganiga qaramay, ularning klinik qo`llanilishi ancha sekin yuz berayapti. Bunga sabab klinikalarda qisqa vaqt yashovchi izotoplarni ishlab chiqarishning murakkabligi, ularning juda qimmatligi va natijalarni interpretatsiyasining murakkabligidir. .
Radionuklid usulning afzalliklaridan biri uning turli patologik jarayonlarga nisbatan sezgirligi va to`qimalar metabolizmini baholash imkoniyatidir.

2-12 rasm. Zamonaviy PЕT-KT sistemasi.
Radioizotop laboratoriyalari maxsus xonalar, signalizatsiyani talab еtadi.