O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi namangan davlat universiteti ijtimoiy-Iqtisodiy fakul’teti «Ijtimoiy-madaniy faoliyat»

Mavzu: Zardushtiylik dini, madaniyati va ma’rifati.

REJA:

1. 
   Zardushtiylik dinining paydo bolishi.
   
2. 
   Zardushtiylik dinidagi marosimlar.
   

Dunyoda yangi dinlarni insonlarga etkazuvchi, ijtimoiy-madaniy hayotda va tarixda o`chmas iz qoldirgan siymolar ko`p bo`lgan. Shulardan biri Zardushtdir. U eramizdan oldingi VII asrning oxiri va VI asrning birinchi yarmida Axura-Mazdani yakka-yagona Ilox deb e`lon qilib, tarixda birinchi bor vahdoniyat g’oya siga tayangan - zardushtiylik diniga asos solgan. Zardusht Spitama qavmidan (so`g’diycha Spitamen degan ism ham shundan kelib chiqqan) bo`lib, otasini - Purushasp, onasini - Dug’dova deb ataganlar.

Zardushtiylik ini bundan kariyib 3000 yil mukaddam O’rta SHarq, O’rta Osiyodagi kupgina davlatlar hududiga yoyilgan va asosiy diniy e`tikodga aylangan.

Eramizdan oldingi V-IV asrlardagi qadimgi yunon olimlarining asarlarida ilk bor Zardushtning nomi uchraydi. YUnonlar uni Zoroastra, u asos solgan dinni esa "zoroastrizm" nomi bilan yuritishgan.

Zardushtiylik atamasi dinga nisbatan shartli ravishda ishlatilgan. Bu hol dinni uning payg’ambari nomi bilan boglashdir. Aslida Zardusht dini Mazda Yasna deb atalgan, ya`ni Mazdaga, «Mutloq oqil» zotga sig’inish demakdir].

Zardushtiylik ta`limotiga ko`ra bu dunyoning boshi bo`lganligi kabi oxiri ham muqarrar, ya`ni borliq, vaqt, zamon o`lchamida cheksiz emas. Hayot esa yaxshilik va yomonlik, rost va yolg’on, yorug’lik va zulmat o`rtasidagi doimiy va kelishtirib bo`lmaydigan kurashlardan iborat. Yo’rug’lik, yaxshilik va ezgulik kuchlarini Axura-Mazda va muqaddas ruh "Spenta-Mayn", qora zulmat kuchlarini esa buzg’unchi ruh Angramanyu (keyinchalik Axriman deyilgan A.A.) boshqaradi. Axriman qo`shinlariga devlar, oldingi xudolar, hasad, yalqovlik, yolg’onchilik kabi jonlantirilgan yomon tushunchalar, yovuz kuchlar va jodugarlar kirgan bo`lib ular olovga, erga, suvga, chorvaga ziyon etkazishga harakat qilganlar. Axriman o`limni, qishni, sovuqni, jazirama issiqni, zararli hayvonlarni va hasharotlarni yaratgan. Axura-Mazda esa yaxshilik, sog’lik, baxt keltiruvchi iloh hisoblangan. Zardusht "Biz Axura-Mazdani ulug’laymiz, u chorvani, suvni, o`simliklarni va yorug’likni yaratgan" - deb aytadi. Axura-Mazda hayotni va dastlabki odamni yaratuvchi iloh deb faraz qilinadi.

Har bir e`tiqodli zardushtiy butun hayoti davomida yuqoridagi uchlikni o`ziga mujassam etmog’i kerak. Bu to`g’risida Zardusht: «Madh etaman ezgu fikrat, ezgu kalom ila ezgu amalni. Jamiy ezgu fikrat, ezgu kalom, ezgu amalga bag’ishlanaman, jumla yovuz fikrat, yovuz kalom va yovuz amallardan yuz buraman" - deb ta`kidlaydi.

Tarixiy manbalar va adabiyotlardan ma`lumki, zardushtiylik dinining asosiy qonun-qoidalari, axloqiy g’oyasi, falsafasi, urf-odatlari va an`analari ushbu dinning muqaddas kitobi -»Avesta«da bayon qilingan. «Avesta«ning o`n ikki ming qoramol terisiga tillo bilan yozilganligi to`g’risida qator tarixiy manba va adabiyotlarda ma`lumotlar mavjud. Ushbu fikrlar hozirgacha qator ilmiy nashrlar va maqolalarda ko`p marotoba ta`kidlangan bo`lsada, biz uchun mazkur faktning uch jihati juda muhimdir. Birinchidan, «Avesta»ning 12 ming qoramol terisiga yozilganligi o`sha davrlarda o`lkamizda chorvachilik xo`jaligi juda taraqqiy etganligidan dalolat beradi. Ikkinchidan, biz bundan bir necha ming yillar oldin ham mamlakatimiz hududida yozuv madaniyati bo`lganligi va ajdodlarimizning yuksak rivojlangan hamda nozik hattotlik maktabi bilimdonlari bo`lganligiga ikror bulamiz. Qolaversa ushbu faktning uchinchi muhim jihati shundan iboratki, aynan 12 ming qoramol terisiga muqaddas kitobning yozilganligi, bu davrda teriga ishlov berish san`at darajasida taraqqqiy etganligidan dalolat beradi.

«Avesta« nafaqat ko`hna SHarq dini, tarixi va ma`naviyatining ilk yozma merosi tarzida, balki buyuk umuminsoniy qadriyati hamdir. Unda mazdoparastlik dinining asosiy qoidalari, farz va sunnatlari, YAzdoni pokning yakkayu yagona yaratuvchilik qudrati zikr qilinishi bilan birga milloddan avvalgi ikkinchi ming yillik o`rtalaridan birinchi ming yillik boshlarigacha o`lkamizda yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy jarayonlar ilk davlatchilik an`anlari, turli ijtimoiy tabaqalar, moddiy olam, har-xil kasb sohiblarining turmushda tutgan o`rni, dunyo va insonning nokomilligi,oilaviy turmush-tarzi va u bilan bog’liq urf-odatlarga oid oid qimmatli ma`lumotlar mavjud.

Zardushtiylik ta`limotiga ko`ra bu dunyoning boshi bo`lganligi kabi oxiri ham muqarrar, ya`ni borliq, vaqt, zamon o`lchamida cheksiz emas. Hayot esa yaxshilik va yomonlik, rost va yolg’on, yorug’lik va zulmat o`rtasidagi doimiy va kelishtirib bo`lmaydigan kurashlardan iborat. YOrug’lik, yaxshilik va ezgulik kuchlarini Axura-Mazda va muqaddas ruh "Spenta-Mayn", qora zulmat kuchlarini esa buzg’unchi ruh Angramanyu (keyinchalik Axriman deyilgan) boshqaradi. Axriman qo`shinlariga devlar, oldingi xudolar, hasad, yalqovlik, yolg’onchilik kabi jonlantirilgan yomon tushunchalar, yovuz kuchlar va jodugarlar kirgan bo`lib ular olovga, erga, suvga, chorvaga ziyon etkazishga harakat qilganlar. Axriman o`limni, qishni, sovuqni, jazirama issiqni, zararli hayvonlarni va hasharotlarni yaratgan. Axura-Mazda esa yaxshilik, sog’lik, baxt keltiruvchi iloh hisoblangan. Zardusht "Biz Axura-Mazdani ulug’laymiz, u chorvani, suvni, o`simliklarni va yorug’likni yaratgan" - deb aytadi. Axura-Mazda hayotni va dastlabki odamni yaratuvchi iloh deb faraz qilinadi.

Endi esa tadqiqotning asosiy muammosi zardushtiylik urf-odatlari va marosimlarini hada ularning o`zbek halqi an`anaviy turmush -tarzida islomiy an`analar bilan sinkretik tarzda saqlanib kelayotgan ko`rinishlarini tahlil borasida kengroq to`xtalib o`tamiz.

«Avesta« ning ko`p o`rinlarida oila, oila a`zolari va oila boshlig’ining vazifasi va majburiyatlari, oilada nikoh munosobatlari turli o`rinlarda, har-xil munosabatlar bilan mahsus bayon qilingan.

Zardushtiylar bir necha asrlar davomida ruhoniylar kuzatuvi ostida o`zlarining urf-odat va marosimlarini shakllantirganlar. Zardushtiylar yil fasllari bilan bog’liq bayramlar, Navro`z, oylar bayrami, ajdodlar e`tiqodi, turli duolar aytish, poklanish marosimlari, o`smirlarni zardushtiylikka qabul qilish (sidrapo`shlik oq libos kiyib, belbog’ bog’lash) va boshqa zardushtiylik tantanalari muhim rol’ o`ynagan. Bundan tashqari zardush­tiy­larda nikoh marosimi, bola tug’ilishi va dafn bilan boglik kator marosimlari ham mavjud bo`lib, bularda asosan yaqin qarindoshlari, shahar va qishloqning hurmatli kishilari bilan birga ruhoniy ham ishtirok etgan. Zardushtiylik marosimlari sirasiga kundalik ibodat ham kirgan.

Zardushtiylar jamoasi orasida nikoh bir umrga muhrlangan, bir erkakka ikki ikki nikoh yoki vaqtincha nikoh mumkin bo`lgan emas. eru xotinning bir-biriga xiyonati qattiq qoralangan, begona erkak bilan juftlashgan ayol badnom qilingan, jazolangan va nikohdagi eru uchun «harom« hisoblangan. «Avesta«ning Vendidot qismining to`rtinchi fargatida «kimning xotini bo`lsa, u xotinsiz va dunyodan farzandsiz o`tayotgan kimsadan yaxshiroqdir».-deb ta`kidlanadi.

Zardushtiylar tasavvuricha o`lim - bu yomonlik ifodasi, kasallik va o`limni keltiruvchi serjahl xudo Axrimandir. Qazo qilgan odamning tanasi harom hisoblangan. SHu bois zardushtiylar o`zlarining dunyodan o`tgan yaqinlarini erga ko`mishmagan, olovda ham kuydirishmagan, suvga ham tashlashmagan. Balki, zardushtiylik marosimlariga muvofiq o`limdan so`ng uch kechayu-kunduz o`likning ruhi narigi dunyoga etib borgunicha, maxsus xonaga qo`yilib, pok narsalardan ma`lum masofa uzoqlikda saqlangan. Bunda olovdan o`ttiz qadam, suvdan o`ttiz qadam uzoqlashtirilgan va hatto yaqin qarindoshlaridan ham chetlatilgan. SHu bois marhumlarga o`lik xizmatchilari - "nasasalar"gina (nasu - bu o`lim ifodasi, o`limni SHimoldan uchib kelgan pasha olib keladi, deb faraz qilingan) shug’ullanganlar Umuman olganda zarudshtiylarning o`limdan keyingi ikkinchi hayot to`g’risidagi kontseptual qarashlari garchi Gohlar (gatlar) da uchramasada «Vendevdot» qismida juda yaxshi bayon qilingan.

«Vendidod»da bayon qilinishicha, marhumlarga tegib makruh bo`lgan kiyimlarni quyosh nurida poklash lozim bo`lgan. Farg’ona vodiysi bo`ylab olib borgan dala tadkiqotlarimiz jarayonida biz shunga o`xshash odatni ko`plab kuzatdik. Jumladan, Namangan viloyatining Kosonsoy, CHust, Pop, Yangiqo`rg’on tumanlarida dafn marosimi vaqtida marhumni qabristonga olib borishda ishlatilgan ko`rpa, yostiq, ko`rpacha, palak kabi narsalar qabristondan qaytib kelinganidan so`ng bir kecha-kunduz yulduz ko`rsin deb tashqariga osib qo`yilgan. Vodiyga qo`shni bo`lgan Toshkent viloyatida shahrida esa marhumni qabristonga olib borishda ishlatilgan ko`rpa, ko`rpachalar bilan birga marhumning kiyimlari ham yulduz ko`rsin deb tashqariga yoyib qo`yilgan. Biz bunda osmon yoritgichlarioy, yulduz va quyoshning poklovchilik xususiyatiga bo`lgan ishonchni kuzatamiz. Qolaversa, bu odat ham qaysidir ma`noda zardushtiylik an`analari izlaridan bo`lsa kerak.

Zardushtiylarning dafn marosimlarida koxinlar va marhumning qarindoshlari uch kecha-kunduz davomida zardushtiylarning maxsus duolarini o`qib turganlar. Marosimlar davomida suv ichish va ovqatlanish ma`n etilgan. To`rtinchi kun boshlanishi bilan, o`likning ruhi narigi dunyoga uchib ketganidan so`ng murda shahar, qishloq qo`rg’onlaridan chetdagi tepalik yoki tog’u toshlarga chiqarib, ochiq qo`yilgan. Murdalarning suyaklari qushlar, yirtqich hayvonlar tomonidan etidan tozalangach, "nasasalar" zardushtiylarning ochiq qabristonlariga kelib, suyaklarni maxsus xumchalar yoki sopoldan yasalgan qutisimon idishlarga yig’ib, "naus" deb ataluvchi maxsus maqbarada saqlashgan. Yilda ikki marotaba bahorgi Navro`z va kuzgi Mehrjon bayramlarida ota-bobolari arvohlariga atab, is chiqarib, sadaqa va qurbonliklar qilishgan.

Yuqorida ta`kidlaganimizdek, zardushtiylar tasavvuriga ko`ra, inson vafotidan so`ng uning ruhi uch kun jasad atrofida bo`ladi va to`rtinchi kuni ertalab quyoshning zarrin nurlari ostida mayin shabadalar bilan samoviy olamga parvoz etadi. U olamda CHinvot deb atalgan ko`prik bor. U jahannam ustidan o`tkazilgan bo`lib Mehr, Surush va Rashna nomli yazdonlar (farishtalar) bu ko`prik yonida ko`z-quloq bo`lib turadilar.o`limdan so`ng marhum ruhi bilan o`tkaziladigan savol-javob jarayonida Haqiqat ilohi Roshnu ularni tarozida salmoqlab ko`radi. Tarozining bir pallasiga ezgu fikr, ezgu kalom, ezgu amallar boshqa pallasiga esa yovuz fikrat, yovuz kalom, yovuz amallar qo`yiladi. Agar ezgulik yovuzlikdan ziyodlik qilsa, marhum ruhi jannatga, Axura-Mazdaning yorug’lik maskaniga parvoz qiladi, aks holda tubanlikka  Axriman va devlar jamiyatining mashaqqatli domiga tushib ketadi. Zardushtiylar tasavvurida do`zax abadiy muzlik, sovuq joy ko`rinishida bo`lgan. Agar kishining yaxshi va yomon ishlari baravar kelsa ruh aralash joy "mivson tatu"ga ketadi. Bu erda na xafalik va na xursandlik bor, jon noxush kun kechiradi. Ularning tasavvurlariga ko`ra ming yilliklardan so`ng hamma tiriladi va so`nggi sud bo`ladi. Ya`ni tog’dan oqib tushayotgan olovsimon erigan ma`dan daryosidan insonlar ruhi birin - ketin o`tadilar, undan yaxshilar beziyon qutuladilar, hamma gunohkorlar, yomonlik va yovuzlik xudosi Axriman bilan birga halok bo`ladilar. Dunyoda abadiy baxtli hayot boshlanadi.

«Avesta«da doimiy badantarbiya bilan shug’ullanish, kunda yuz qo`lni bir necha marta yuvish, qo`lni yuvmasdan turib tananing boshqa joyini ushlamaslik, sochni toza tutib tirnoqlarni tozalab turish maslahat berilgan. Chunonchi, «Vendidot«ning 17-bobida shaytonning najosati to`planadigan va kesib tashlanadigan tirnoq va sochni nima qilish kerakligi to`g’risida yo`l-yo`riq beriladi.

Soch va tirnoqlarning afsungarlik xossalari haqidagi zardushtiylik qarashlari izlari xalqimiz hayotida bugungi kungacha saqlanib qolgan. Axborotchilarimizning ta`kidlashlaricha, tirnoqlarni olganda chekka erga tashlash lozim.Agar chekka erga tashlanmasa, qiyomat-qoyimda o`sha odamning oyog’i ostidan teshib chiqar emish. SHu bois ham odamlar tirnoqlarini olganda qog’ozga kafanga o`xshatib o`rab: "Qora er senga topshirdim. SHamol sen guvoh bo`l", deb chetroq erga ko`mib qo`yganlar.

Farg’ona vodiysida olingan yoki yuvganda to`kilgan sochlarni ham o`tga, suvga tashlanmagan. CHunki, sochni o`tga, suvga tashlash og’ir gunoh hisoblangan. SHu bois olingan yoki to`kilgan sochni devorlarning kovagiga qo`yilgan yoki mevali daraxtning tagiga ko`milgan.

Zardushtiylik dini, ya`ni yagona Tangriga e`tiqod rasman qabul qilingach, "sidrapo`shlik" udumi joriy qilingan. Har bir zardushtiy o`n besh yoshga to`lgach balog’at nishonasi va mazdoparastlar safiga qo`shilishning alomati sifatida sudra kiyib kamar(belbog’) bog’laydi. Kamarband bog’lamoq har bir zardushtiy hayotida eng muhim voqea bo`lganligi uchun u maxsus marosim vazifasini o`tagan Bu marosimga ko`ra Axura-Mazda farzlari hamda Zardusht o`gitlaridagi sunnatlarni to`la bajaradigan, har jihatdan pok, yuksak axloqli, ustoz fotihasini olgan zardushtiyga oq matodan chakmon, ko`ylak kiygizib, boshiga salla o`rash, beliga esa oq qo`yning etmish ikki tola yungidan to`qilgan belbog’ni bog’lash odat tusiga kirgan. Belbog’ni bog’lashda belidan uch marta o`ralgan va oldi-orqa tarafidan tugun qilib bog’lab qo`yiladi. e`tiqodli zardushtiy butun umri davomida ushbu belbog’ni bog’lab, sidrapo`shni kiyib yurgan. Faqatgina har bir ibodatdan oldin belbog’ini echib bog’lagan. Bu odat sal kam o`n uch asr davom etgan. Zardushtiylarning belbog’ bog’lashlarining ramziy ma`nosi yuz yillar davomida shakllangan bo`lib, o`n ikki toladan iborat oltita ip rishta, jami etmish ikki tolalai belbog’  «Avesta»ning muhim qismi bo`lgan etmish ikki hotlari, o`n ikki oy va yil davomida mazdoparastlar nishonlaydigan oltita diniy bayramga nishonadir. Oltilik rishta yoxud ipni belbog’ atrofida uch marta aylantirib bog’lashadi. Bu o`rinda uch marta aylantirib bog’lash zrdushtiylarning uch qismli etikasini bildirgan.

Zardushtiylikka aloqador bayramlar, marosimlar, tomoshalar ikki qismga bo`lingan: har kim o`zicha va oilada o`tkaziladigan urf-odatlar, ibodatxonalarda yoxud katta maydonlarda uyushtiriladigan ma`rakalar. Katta bayramlar mavsumiy bayramlar munosabati bilan son-sanoqsiz kohinlar, ajabtovur qiroat qiluvchi o`ynovchi ijrochilar tomonidan uyushtirilgan. o`z-o`zidan ma`lumki, ularda dindorlar faol qatnashganlar: ular chetda turib kuzatuvchi yoki shunchaki tomoshabin emas, balki muayyan tartib va qoidalarga bo`y sunuvchi o`ziga xos ishtirokchi bo`lganlar. YUqorida ta`kidlaganimizdek, Zardusht o`zining izdoshlariga qoldirgan zaruriy majburiyatlardan biri har yili Axura-Mazda bilan uning etti yaratuvchisiga bag’ishlab bayram qilish edi. Ularning oltitasi gohambarlar nomi bilan mashhur bo`lib, ularning an`analari yaratilishi va ta`kidlanishi payg’ambar nomi bilan bog’liq. Ushbu bayramlar o`zining kelib chiqishiga ko`ra chorvador va dehqonlarning bayrami bo`lib, keyinchalik Zardusht tomonidan zardushtiylikka kiritilgan.

Axura-Mazda qonunlarida quruq va bo`z erlarni haydash va erni jamoa o`rtasida adolatli taqsimlash eng savobli ish hisoblangan. Vendidodning uchinchi fasli bashoratida yozilishicha: "Axura-Mazda erga yaxshi, sog’lom urug’ sepishdan ortiq savob ish yo`q deydi". Ollohning bu aytganlariga amal qilish, o`n ming yasna matnlarini o`qib ibodat etish yoki yuzlab jonivorlarni qurbonlikka so`yishdan afzal hisoblangan. "Olam go`zalligi dehqonchilikdan, deyiladi "Vendidod"da. Kimki urug’ qadabdi, u odamiylikka imon keltiradi, yagona shu yo`lgina haqiqat bo`lib, qolgani savobdir". YAna bir fasl bashoratida bunday deyiladi, "Bug’doy o`stira boshlansa, devlarni ter bosadi: sovurilgan bug’doy tayyor bo`lsa, devlar zaiflashib qoladi. Un tayyor bo`lgach, devlar nola-yu fig’on chekishadi. Devlarni mag’lub etish uchun xonadonda hamisha unli ovqat bo`lishi lozim. Bu ovqatni odamlar egandan so`ng, devlar juda qizishib ketadi va qocha boshlashadi". Erga ishlov berishdan keyingi savob - oziq-ovqat tayyorlash, uy hayvonlarini va chorvani ko`paytirishdir. Zardusht Tangri nomidan hukmdorlarga qaratib bunday deydi: "YOmon ovqatlangan halq na yaxshi, kuchli ishlovchilariga va na sog’lom, baquvvat bolalarga ega bo`ladi... YOmon ovqatlanishdan odob, axloq ham aynib ketadi. Agar non mo`l-ko`l bo`lsa, muqaddas so`zlar ham yaxshi qabul bo`ladi".

Zardushtiylarning ko`plab marosimlari izlari xalqimizning turmush tarzida bugungi kungacha saqlanib qolgan. Jumladan, dehqonlarimizning hayoti, mehnati va hosilni yig’ish bilan bog’liq o`tkaziladigan bayramlarning ko`plari bevosita zardushtiylik an`analari bilan bog’liqdir. Farg’ona vodiysida dehqonlar dexkonlar yakin utmishda ham erga urug’ qadashlari munosabati bilan "Dalaga qo`sh chiqarish", "SHoxmoy", "Ekin sayli", "Qo`sh oshi" nomlari bilan yuritiluvchi maxsus marosimlarni o`tkazganlar. Hosil yig’ib olishda esa g’allakorlar tomonidan "Ona bug’doy", "Xirmon to`yi", "Hosil bayrami" kabi tantanalar o`tkazilgan. "Ona bug’doy" marosimida oxirgi tutam bug’doy "Ona bug’doy" deb atalib, uni o`rib olinganidan so`ng , maxsus tutam xonadonga eltib, uyning to`riga osib qo`yib, bahorgacha saqlanadi. Bahorda uning bir qismidan non (patir) pishirilib, dalaga don sepishga chiqkan dehqonlarga ulashib beriladi, ikkinchi qismidan esa urug’lik don sifatida foydalaniladi. Fallakorlar «Ona bug’doy»dan tayorlangan nonni eb, «Bu yil ham hosil mo`l-ko`l bo`lsin ,»Ona bug’doy» o`zi qo`llasin, Bobodehqon madadkor bo`lsin! deya duo qiladilar va qolgan donni birinchi urug’lik sifatida sepadilar». Qadimda erga ilk bor urug’ sepish jarayoni o`ziga xos ramziy ritual tusini olgan bo`lib, unda keksa ziroatkorlardan biri Bobo Dehqon qiyo­fa­si­ga kirib qo`sh haydashni boshlab bergan. Xalqona tasavvurlarga ko`ra, Bobo Deh­qon halol mehnat bilan kun ko`ruvchi, o`zgalar haqidan hazar qi­luv­chi, ularning mehnat unumiga unum qo`shuvchi pir bo`lib, u ayni sahar pay­tida deh­­qonlar ko`targan xirmonlarda paydo bo`ladi. Dehqonlar dehqonchilik bilan bog’liq har bir marosimni boshlashdan avval «Bobo dehkonning o`zi tarbiyat qilsin», deb duoi fotiha qiladi. Umuman olganda, Bobo dehqon kul’ti Markaziy Osiyoning aksariyat mahalliy aholisi orasida ma`lum va mashhur bo`lgan bo`lib, o`zbeklarda Bobo dehqon, Dehqon buvo, tojiklarda Boboi dehqon, Ho`ja dehqon, Xo`ja Abdulla dehqon, qoroqolqalpoqlarda Diyxan-bobo, turkmanlarda Baba-dayxan nomlari bilan mashhur bo`lgan. CHust tumani Kakliqo`rg’on qishlog’ida yashovchi qipchoqlarda dalaga birinchi qo`sh chiqarilgan kuni Buvoyi dehqonga atab biror bir hayvon, ko`pincha, qo`chqor so`yilgan va marosimiy taom tarzida «qo`sh oshi», «qo`sh go`ja» pishirilgan. Namangan viloyati Uychi tumanida Bobo dehqon sharafiga «xudoyi sho`rva« tayyorlansa, Mingbuloq tumani Qayrog’ochovul qishlog’idagi qoraqalpoqlar orasida esa erga urug’ qadashdan oldin Diyxan-boboga atab dala boshida jonliq (odatda xo`roz) so`yiladi. Yil barakali, unumli kelsin, degan niyatda bu ishni bo`ydoq o`spiringa bajartirganlar. eng keksa ishtirokchi fotiha berganidan so`ng ishga kirishadilar. Tushlikka qurbon qilingan jonliqdan biror taom tayyorlaganlar. Bu marosimlarni o`tkazish jarayonida ayollar ishtirok etmaydi. Biz mazkur kul’tning tarixiy asosini aniqlash uchun zardushtiylik davri ilohlariga murojaat qilamiz. Avvalo shuni ta`kidlab o`tish joizki, zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesta»da ilk marotoba yozma tarzda dehqonchilik va chorvachilik madaniyati bilan bog’liq ijtimoiy tartib qoidalarga oid qarashlar va turli-tuman marosimlarga ham keng o`rin berilgan. Jumladan, mazkur manbada dehqonchilik bilan chorvachilikni yaratgan zot Axuramazda nazdida eng ma`qul ish tarzida madh qilinadi. Ayniqsa, dehqonchilikka oid mehnatni hurmat qilish, sevish va qadrlash ta`kidlangan. SHundan kelib chiqib zardushtiylik axloqiy qarashlari bevosita dehqonchilik, dehqonlar va chorvadorlar axloqiy dunyoqarashini aks ettiradi. Dehqonchilikning yaxshi tomonlari Zardushtning ikkinchi farzandi Arvatatnara obrazida mujassamlashgan. Unga xos xususiyatlarga qonunga va ijtimoiy tartibga itoat qilishlik hamda sabr-bardoshlilik kirgan. SHuningdek, mazdaparastlar tasavvuriga ko`ra, olamdagi birinchi dehqon Arvatatnara hisoblanadi. «Vendidod»ning 2-fargard 42-bandida qayd etilishicha, Yimaxshayati (Jamshid) bunyod etgan var ahli orasida Zardusht va Arvatatnara eng buyuk va eng donodir. «Bundaxashn»da shunday deyilgan: «Arvatatnara dehqonlarning ulug’i edi, endi Jamshid bunyod qilgan varning buyugiga aylandi».

Biz zardushtiylik dinining muqaddas ilohlari va ularning bajargan vazifalariga nazar tashlar ekanmiz aynan mazkur ilohlar ichida Mitra va uning vazifalarini tahlil qilar ekanmiz ma`lum ma`noda Bobo dehqon kul’ti paralelini uchratamiz. Avestoda Mitra gox tabiatning umumlashgan ko`rinishi tarzida, goh ahdlashuv ilohi, goh er sharidagi podsholar homiysi va prototipi tarzida namayon bo`ladi. Mitra SHarq xalqlari ilohiyatining ma`bud, eramizdan ikki ming yillar burun ham ajdodlarmizning asosiy e`tiqodi bo`lgan. U odatda erta sahar paytida butun olamning ilohiy hukmdori tarzida osmon va erning o`rtasida bo`layotgan voqealarni ko`zdan kechirish maqsadida barcha hududlarni qo`lida oltin gurzisi bilan aylanib chiqqan. Mitraning o`ng va so`l taraflarida ilohiy hakamlar Sraosha va Rashnular oldida esa chopqir to`ng’iz qiyofasida Veratragna hamda yon atrofini esa aylana tarzda o`ragan o`simliklar va suvlar, taqvodor ruhlar-fravashilar kuzatib borgan. Bu paytda Mitra samoviy oziqadan oziqlanuvchi boqiy to`rtta katta ayg’ir otga quyosh aravasida bo`lgan. Ayg’irlarning oldingi oyoqlariga oltin orqasiga esa kumushdan yasalgan taqalar qoqilgan bo`lib, aravaning barcha g’ildiraklari mo`jizaviy tarzda aylangan. Avestaning maxsus Mitraga bag’ishlangan qismi-Mitra alqovi (Mexr yasht) da:

«Iqlimlar osha Mitra

Samo tangrisi uchar

Baxtu baror qut sochib

Iqlimlar osha uchar

Samo tangrisi Mitra« -deb takidlangan. Biz uchun bu o`rinda Mitraning qut-baraka va baxt beruvchi iloh vazifasini bajarishi muhim ahamiyatga ega bo`lib aynan bunday faoliyatni Bobodehqon ham bajargan.

Biz Mitra faoliyatiga o`xshash va Bobodehqon kul’tining genezisi bilan bog’liq ko`rinishni bug’doy o`rimi tugallanib yig’ilgan hosil xirmonga to`plangandan keyin o`tkaziladigan tadbirlarda kuzatdik.

Zardushtiylikning biror-bir marosimi shu e`tiqodning ramzi  olovsiz o`tgan emas. Olov turli ko`rinishlarda: osmon olovi, daraxtga yashi­rin­gan olov, otashgohlarda yonib turgan olov, ilohiy olov, chaqmoq olovi va in­son tanasiga issiqlik va hayot bag’ishlovchi olov kabi ko`rinishlarda namoyon bo`lgan. Yonib turgan gulxan abadiy hisoblanib, ma`lum ilohiyot yoki ota-bobolar ruhiyatiga bag’ishlangan. Ular o`chirilmasdan saqlangan va begonalar hamda g’ayridinlar nazar-nafasidan asralgan. O`choq yoki otashgohning kuli ham muqaddas hisoblanib, muqaddas joylarga ko`mib saqlangan. Bundan tashqari, har bir xonadonda shu xonadon chirog’i, uning qo`ri va alangasini doimo yoqib saqlaydigan oilaviy otashgohlar ham bo`lgan. Ular ko`pincha maxsus ajratilgan va pokiza tutilgan xonalarda tashkil etilib, olov e`tibor bilan yasalgan o`choq yoki kursi shaklidagi pastament ustida yoqib saqlangan.

SHunga yaqin olovni e`zozlash rasmlari juda ko`p xalqlarga xos bo`lganligi ma`lum. Jumladan, muqaddas oilaviy o`choq olovini begonalardan yashirish qadimiy yunon va greklar uchun ham xos bo`lgan.

Olovga bo`lgan hurmat va e`tibor odatlarining boshqa ba`zi ko`rinishlari o`rta Osiyo xalqlari, jumladan, Farg’ona vodiysi aholisi turmush tarzida hozirgi kungacha saqlanib qolgan.

Vodiy qipchoqlarida xonadon o`chog’i hech qachon o`chirilmagan. Axborotchilarimizning aytishlaricha, xonadon o`chog’ida olovni kecha-kunduz o`chirmaslik ota-bobolardan qolgan odat bo`lib, ularning tasavvuricha, olovsiz o`choq  misoli egasiz, kimsasiz uydir. o`chog’ida doimo olov yongan xonadondagina doimo baraka bo`lgan. O`chog’da yonayotgan olovni bulg’amaslik uchun iflos narsalarni, hatto iflos o`tinni yoqish ham ta`qiklangan. Iflos o`tin yoqishdan oldin quyoshda quritilgan yoki suv bilan yuvib tozalangan.

Olov yongan o`choqqa qalampir, non, ovqat qoldiqlari tashlash, har xil axlat yoqish yoki o`choqdan chiqqan kulni axlatxonalarga tashlash. harom chiqindilarni o`choq olovida kuydirish gunoh hisoblangan. Vodiyda kul bilan axlatni qo`shish qat`iy ta`qiqlangan. Bunga sabab, agar axlat bilan kulni bir joyga tashlansa ushbu xonadonning to`y va aza marosimlari bir - biriga qo`shilib ketar ekan. Motam marosimlarida esa olovni bulg’amaslik uchun uch kungacha xonadon o`chog’ida olov yoqib ovqat tayyorlanmagan. Bundan tashqari, nikoh to`yi marosimlarida kelin-kuyovlarni ins jinslardan poklash maqsadida olov atrofida aylantirish va safarga ketayotganda xonodon olovidan boshqalarga bermaslik odatlari ham qaysidir ma`noda zardushtiylik marosimlari bilan bog’liq bo`lsa kerak.

Tadqiqot jarayonida Farg’ona vodiysi oila-turmush an`analarida «Sada« bayramiga o`xshash marosimni kuzatdik. Axborotchilarimizning ta`kidlashlaricha, XX asrning boshlarida vodiyning shimolida joylashgan Kosonsoy tumanida safar oyining oxirgi chorshanbasi kuni «Safar qochti« marosimi o`tkazilgan. «Bu kun mahallalarda katta-katta gulxanlar yoqilgan. Barcha odamlar turli balo-qazolarni daf qilish maqsadida "Alas-alas, barcha balolardan xalos", deb gulxanlardan sakragan va sopol idishlarni erga urib sindirganlar. Hozirda esa bu marosim vodiyda deyarli o`tkazil­maydi. Faqat qariyalarning xotiralaridagina saqlanib qolgan.

Zardushtiylik ta`limotida olovdan tashqari suvga nisbatan ham alohida qoida ishlab chiqilgan. Zardushtiylarda suv muqaddas unsur sanalib, avvalo uning o`zining tozaligi borasida qayg’urilgan. Buning uchun suv tabiat manbalari - daryolar, ko`llar yoki quduqlar har qanday nopokliklardan qat`iy himoya qilingan. Agar marosimiy nopok bo`lgan qandaydir narsani yuvish lozim bo`lsa, suv maxsus joyga to`plangan, lekin shunda ham nopok narsa to`g’ridan-to`g’ri suv bilan yuvilmagan. Bunda nopok narsa avval sigir siydigi bilan yuvilib, quyoshda yoki qumda quritilgan va so`ngra yakuniy poklash maqsadida suv bilan yuvilgan. SHuningdek, yomg’ir yoqqan paytda tashqariga chiqish ta`qiqlangan, chunki bu bilan suvni va erni "makruh" qilib qo`yish mumkin deyilgan. Suvni muqaddas sanab uni e`zozlashga oid qarash islom dinida ham mavjud. Jumladan, islomda suvni tejab ishlatish, uni ortiqcha isrof qilmaslik ta`kidlanadi. Suvni isrof qilish va bulg’ash og’ir gunoh hisoblangan. «Avesta«da bu borada «Pokiza suv va yonib turgan olov oldida gustohlik qilgan zotning do`zaxda topguvchi jazosi bu dunyoning jamiyki dardu ozorlaridan mudhishdir»-deyiladi.

Tadqiqot jarayonida Farg’ona vodiysi aholisi turmush-tarzida ham suv o`ziga xos muqaddas unsur sifatida e`zozlanishining kuzatdik. Jumladan, vodiyda ham suvni bemavrid isrof qilish, uni bulg’ash, suvga tupurish va nopok iflos narsalarni suvga tashlash qat`iy taqiqlangan bo`lib, bunday ishlarni qilish og’ir gunoh hisoblangan. Suv keladigan ariqlar, kanallar va zovurlar har yili bahorda hashar yo`li bilan tozalangan. YAngi kanallar, ariqlar qazish eng savobli ishlardan deyilgan.

Zardushtiylik e`tiqodi an`analariga oid fikrlarimiz yakunida xulosa qilib shuni alohida ta`kidlaymizki, odamlarni daryolarning musaffoligiga va tuproq unumdorligi haqida g’amxo`rlik qilishga da`vat etgan zardushtiylik dini aynan bizning zaminimizda vujudga kelganligiga va u nafaqat eroniyzabon xalqlarni, balki turkiy xalqlar, shu jumladan, o`zbek xalqi ma`naviy dunyoqarishi shakllanishida asosiy omil bo`lganligiga anik. SHubxasiz, bu mulohazani tugri ekanligiga o`zbek xalqi an`anaviy turmush-tarzini, tarixiy etnografik xususiyatlari, milliy madaniyati, tafakkur-mental xususiyatlari tadqiqiqiga oid tadqiqotimiz jarayonida ham amin bo`ldik. Bu esa o`z navbatida o`zbek xalqini mintaqaga xos qadimiy tsivilazatsiyaga va qomusiy-diniy, falsafiy asar «Avesta»ga vorisligini yana bir bor tasdiqlaydi. Aynan o`zbek xalqi an`anaviy turmush tarzi bilan bog’liq milliy etnik xususiyatlarni tahlil qilish o`zbeklar ma`naviy ruhiy dunyoqarashi tizimiga «Avesta»ning ta`siri bisyor ekanligidan va o`zbek fenonmeni tushunchasi shakllanishida munosib o`rni borligidan dalolat bermoqda. Darhaqiqat zardushtiylik dini qadimda o`tmish ajdodlarimizning hayotidagi asosiy diniy e`tiqodlardan biri bo`lishi bilan birga islom dini kirib kelgandan keyin xalqimizning turmush-tarzida ham o`z izlarini saqlab qolganligini va hattoki xalqimizning bugungi kundagi oila-turmush marosimlarida ham saqlanib qolganligi tadqiqot davomida uz isbotini topdi. Bajarilayotgan marosim va urf-odatlarda zardushtiylik izlari islomiy marosimlar bilan birgalikda sinkretik (korishgan) tarzda yashab kelmoqda. Boshqacha aytganda zardushtiylik marosimlari bilan bog’liq an`ana va urf-odatlarning aksariyatining asl mohiyati va mazmuni unitilgan bo`lsada islomiy ko`rinish olgan holda yoki islomiy qarashlar bilan o`zaro uyg’unlashib odat, an`ana tarzida yashab kelayotganligi tasdiklangan. Bu esa shubhasiz xalqimizning o`ziga xos bag’rikengligi va milliy qadriyatlariga bo`lgan cheksiz hurmatining yorqin na`munasidir.
Mavzu:Xalq ijodi, qadimiy tillar va yozuvlarning paydo bo’lishi.

Reja:

1. 
   Xalq ijodi
   
2. 
   Qadimiy tillar va yozuvlarning paydo bo’lishi.
   

Markaziy Osiyo hududidagi eng qadimiy yozuvlardan biri-bu Xorazmning Qo’yqirilgan qal’adan topilgan xumdagi (miloddan oldingi 4 - asrga tegishli) xatdir. Miloddan oldingi 3 - asrga tegishli Tuproqal’adagi 18 topilma - yogoch, teridagi yozuvlar - Xorazm davlati yuksak moddiy va ma’naviy rivojlanish maskani bo’lganidan dalolat beradi.

Parfiya podshologining poytaxti eski Niso qadimiy shaharchasida 2 mingga yaqin sopol idishdagi yozuvlar - miloddan oldingi 3-1 asrlarda o’rta Osiyoda o’ziga xos Parfiyan yozuvi paydo bo’lganidan ham dalolat beradi. Miloddan oldingi ming yillik oxirida keng tarqalgan qadimiy yozuvlardan biri sug’d yozuvidir. Zardushtiylarning muqaddas kitobi - “Avesto” mana shu yozuvda bayon qilingan. “Avesto” mazmuni bir necha ming yillar ichida vujudga kelib, og’izdan-og’izga o’tib, mil. oldingi. 7-6 asrlarda yozma shakli vujudga kelgan. Tarixchilar bergan ma’lumotlarga qaraganda, “Avesto” ilk varianti oltin harflar bilan 20 ming mol terisiga bitilgan ekan. Bu kitob Iskandar vaqtida yo’q qilingan. Parfiyan podshosi tomonidan tiklanib, yangi Avesto yozuviga ko’chirilgan va Ganjadagi Otashsaroyiga saqlanishga topshirilgan ekan. Afsuski, vaqt o’tishi bilan bu noyob yodgorlik ham yo’qolib ketgan. “Avesto” da dunyoning yaratilishi, insonni xalq bo’lib kamol topishi, ezgulik uchun yovuz kuchlar bilan kurash o’z ifodasini topgan. “Avesto” faqat odamningina emas, balki bir xovuch tuproq, bir qultum suv, bir nafaslik xavoning ham muqaddas ekanligi haqidagi kitob. Dunyodagi biror bir diniy ta’limot, yo biror bir alloma zaminni va undan unuvchi bug’doyni, uning xosilasi - nonni “Avesto” chalik ko’klarga ko’tarmagan.

Abu Rayxon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” nomli asarida quyidagicha yozadi: “Podshox Doro ibn Doroning xazinasida “Avesto” ning 20 ming qoramol terisiga tillo bilan bitilgan bir nusxasi bor edi. Iskandar otashxonalarni yondirib, unda xizmat qiluvchilarni o’ldirgan vaqtda ularni kuydirib yubordi. SHuning uchun o’sha vaqtdan beri Abistonning beshdan uchi yo’qolib ketdi”.

Iskandar “Avesto” ning tibbiyot, falsafa va ilmi nujumga doir o’rinlarni tarjima qilib, qolgan qismini yoqib yuborishni buyurgan, bu noyob yodgorlik keyingi asrlardagi paxlaviy, fors tillardagi talqini asosidagina bizgacha yetib kelgan.

Sosoniylar davri (3-4 asr) da “Avesto” matnlarini yig’ish, tiklash va taxlil qilish borasida ham ulkan ishlar qilingan. “Avesto” mazmuni zamonlashtirilgan, uni yozish uchun oromiy yozuvi asosida maxsus “Avesto” alfaviti yaratilgan, unga o’rta fors tilida tushuntirishlar berilgan. SHunday qilib, “Avesto” yozuvi orqali ajdodlarimizning tarixi, turmushi, falsafasi, odatlari, xo’jaligi haqida qimmatli ma’lumotlar bizgacha yetib keladi. Baqtriyada deyarli bir vaqtning o’zida ikki yozuv ishlatilgan. Ularning biri - oromiy yozuvi asosida va ikkinchisi Iskandar istilosidan so’ng yunon alfaviti asosida vujudga kelgan.

Milod.boshida paydo bo’lgan qadimiy turk yozuvi – “Urxun-Enisey” yoki “Turkiy run” deb nom olgan. Bu yozuv Enasoy (Enisey) dan tortib Markaziy va Urta Osiyoga tarqalgan xalqlarga mansub edi. 38 harfli qadimiy turk yozuvi yodgorliklari qoya, devor, qabrtosh hamda temir idish, sopol, tanga, yogoch, qog’ozlarda saqlanib qolgan.Urxun - Yenisey yodgorliklari bilan birga taxminan 4 asrda SHarqiy Turkistonda (sug’d yozuvi negizida) qadimiy uyg’ur yozuvi paydo bo’ladi. Bu yozuv o’rta asrlarda keng tarqalgan: mo’g’illar imperiyasining (12-13 asrlar) rasmiy yozuvi, Markaziy Osieda (14-15 asrlar) arab yozuvi bilan bir qatorda foydalanilgan, uning yordamida ko’plab davlat xujjatlari, adabiy va ilmiy asarlar yaratilgan. Ko’zada topilgan mil. oldingi 3-2 asrlarga oid yodgorliklar natijasida oromiy grafikasi asosida Farg’ona yozuvi ham bo’lganligi haqida ham taxminlar mavjud.

Kharoshtxi va braxma yozuvlarida oromiy xatlari izlari bo’lsa ham , ular xind yozuvlari asosida rivoj topgan va Markaziy Osiyoning janubiy hududlarida o’z izlarini qoldirgan. Zardushtiylik dini paydo bo’lgan zamin haqidagi baxs uzoq asrlardan buyon davom etib kelmokda. Ayrimlar zardushtiylar vatani Parfiya degan farazni bildiradi, ayrimlar Midiyada paydo bo’lgan desa, boshqalar Turonzamin (Xorazm, Baqtriya, Sug’d, Farg’onada) paydo bo’lib, so’ngra Eron va boshqa mamlakatlarga tarqalgan, deydilar.

Abu Rayxon Beruniy Markaziy Osiyo xalqlarning qadim zamonlarda jamoat bo’lib bir joyga to’planadigan, doimo olov yonib turuvchi muqaddas xonalari, ya’ni jamoa yig’inlari o’tkaziladigan, diniy marosimlar chog’i ko’pchilik kelib ovqatlanadigan olovxonalari bo’lganligini yozadi. Bu olovxonalarning qoldiqlari o’sha eski nomida (otashkada) hozir ham tog’lik tojiklar orasida saqlanib qolgan. Bu olovxonalarda erkaklar dam olib, xalfanalar qilishgan, jamoa yig’inlari o’tkazilgan, shuningdek, yo’lovchilar tunab qolishgan. Bu joylar “Erkaklar uyi” deb ham atalgan. Bular hozirgi choyxonalarning ilk ko’rinishi bo’lishi mumkin.

Zardushtiylik ta’limotiga e’tiqod etgan odam tozalik va poklikka rioya qilishi, hayvonlarga ozor bermasligi lozim, soch va tirnoqlarga bo’lgan pokiza munosabat ham Axura Mazdaga yoqadigan xususiyat sanalgan. Bu odat hozirgi kungacha yetib kelgan bo’lib sartaroshxonalarda soch tolalari tezda oyoq ostidan yig’ib olinishi, xonadonlarda ham sochni xoxlagan joylarga tashlamay chekkaroq joylarga yig’ib, keyin mevali daraxtlar tagiga ko’milishi, tirnoqlar duch kelgan joyga tashlanmasligi o’sha odatlarning ko’rinishidir.

Ma’lumki, miloddan ilgari Eron, Sug’d va Xorazmda zardushtiylik kalendaridan foydalanilgan. Yilning har fasli har oyining o’z bayramlari va mashxur kunlari bo’lgan. Masalan, “farvardin mox – yoz boshi, tir mox - kuz boshi, mexr mox - kish boshi, diy mox-bahor boshi edi. Ularning oylari ichida to’rt faslga qarab ishlatiladigan (hayit) kunlari bor edi”, - deydi Beruniy. Ba’zi etnograf olimlarning, jumladan N.Lobachevaning fikricha, qadimdan o’rta Osiyoda yil boshi bahorga to’g’ri kelar edi. Sosoniylar sulolasi davrida (3-asr) yil boshi yozga, ya’ni 21-22 iyunga ko’chirilgan. Birok oy kalendariga o’tilganidan keyin, yilning birinchi oyi yana bahorga, tun va kunduz baravar bo’lgan kunga, ya’ni 22 martga ko’chirilgan. Bu xaqda Beruniy yozadi: “Navro’z o’tmish zamonlarda quyoshning saraton burjiga kirish paytiga to’g’ri kelar edi. So’ngra u orqaga surilgach, bahorda keladigan bo’ldi”.

“Navro’z” ning kelib chiqishi haqida ko’plab fikrlar, afsonalar, miflar mavjud. Masalan zardushtiylar davridagi ba’zi tushunchalarga qaraganda, yaxshilik xudosi Axura-Mazda bahor - yozda, yomonlik xudosi-Axriman kuzda va qishda hukmdorlik qilar emish. Bahorning birinchi kunini yaxshilik xudosi yomonlik xudosining ustidan g’olib chiqqan muqaddas sana deb uni bayram qilishgan. Bu sana “Navro’z” kuniga aynan to’g’ri kelgan. Boshqa qadimiy afsonalarga ko’ra Odam Ato va Momo Xavo bir - biri bilan uchrashgan kun «Navro’z» bayrami deb tan olingan emish.

Firdavsiyning “SHoxnomasida” esa yangi yil «Navro’z» ning kelib chiqishi shox Jamshid nomi bilan bog’lanadi. Masalan, Jamshid yurtga yaxshilik qilish maqsadida odamlarni kasbga o’rgatadi, temir eritib qurol yasatadi, ip yigirtirib kiyim to’qitadi, ham mom, uy, saroylar bunyod qiladi, bog’ bunyod qiladi. Nihoyat, ishlari gurkirab ketgan kunlardan bir kuni taxt yasatib, unda osmonga ko’tariladi. A.Navoiyning “Tarixi mulki ajam” nomli asarida Jamshidning buyuk kashfiyotlari so’nggida ulug’ kun Navro’z ixtiro qilinganligi bayon qilinadi.

Beruniy keltirgan afsona bo’yicha ham Navro’z ulkan ishlar qilgan Jamshid shoxga bog’lanadi. “Jamshid o’ziga arava yasab olgach, o’sha kuni aravaga chiqib oldi, jinlar va shaytonlar uni xavoga ko’tarib, bir kunda Damovand tog’idan Bobilga olib bordilar. Odamlar bu ajoyib voqeani ko’rgach, o’sha kunni hayit qildilar va Jamshidning (aravada uchishiga) taqlid qilib arg’imchoqlarda uchdilar”.

«Navro’z» ning paydo bo’lishi haqidagi bunday afsonalarni turli nuqtai-nazarda talqin qilish mumkin. Biroq masalaga ilmiy yondashadigan bo’lsak, “Navro’z” ning yuzaga kelishi har tomonlama ilmiy asoslangan koinot va tabiat qonuniyatlari, ya’ni quyoshning ham al burjiga kirishi, kecha va kunduzning vaqt jihatidan barobar bo’lishi, kunduzning uzaya boshlashi, tabiatda jonlanishning boshlanishi, bahorning kelishi bilan bog’lik bo’lgan. Buning ustiga, “Navro’z” ning chuqur ildizlariga murojaat qilsak, u eng qadimiy davrlarda ibtidoiy odamlarning dehqonchilikka o’tganidan so’ng dalalarda yangi ish mavsumi boshlanishidan oldin o’tkaziladigan bahor bayramlariga borib taqaladi.

Bizgacha yetib kelgan qadimiy manbalardan shu narsa ravshanki Eron, Urta Osiyo va Afg’onistonda “Navro’z” bayramini o’tkazish Axmoniylar davrida (miloddan avval 6-asrlarda) keng tarqalgani ma’lum bo’ldi. Agar shunday bo’lsa “Navro’z” ning tarixi 26 asr va undan ortiq vaqtga egadir. Zardushtiylik kalendari bo’yicha fevralь oyining 1-kuni – “Kichik Navro’z” (yoki Ommaviy Navro’z) boshlangan, 6-kuni esa “Katta Navro’z” uyushtirilgan. Sosoniylar sulolasi davrida bu ikki “Navro’z” birlashtirilib, kichik va katta “Navro’z” o’rtasidagi barcha kunlar bayram deb e’lon qilingan.

Vaqt o’tishi bilan “Navro’z” bayramini nishonlash bir oygacha cho’zilgan. Beruniy quyidagilarni bayon qiladi: “Keyingi podshoxlar bu oy, ya’ni farvardin moxning barcha (kunlari) ni hayitga aylantirib, ularni 6 ga taqsim etdilar. 1- besh kun podshoxlar uchun, 2-si ulug’ kishilar uchun, 3-si podshoxlarning g’ulomlari uchun, 4-si xizmatkorlari uchun, 5-si xalq ommasi uchun, 6-si cho’ponlar uchun”.

Podshoxlar o’zlari uchun belgilangan 1-besh kunni quyidagi tartibda , ya’ni 1-kun "Podshox Navro’z kuni hayitini boshlab, odamlarga o’zining xalqni qabul qilishini bildiradi. 2-kuni martabasi juda yuqori kishilar, ya’ni dehqonlar va mashxur (xonadon) axllari qabul qilinib, 3-kuni otliq sipoxlar va ulug’ donishmandlar uchun, 4-kuni esa o’z o’g’illari hamda qaramog’idagi kishilarni qabul etish uchun o’tiradi. 5-kuni o’zi uchun Navro’z qiladi". Oddiy xalqning milodgacha bo’lgan “Navro’z” ni nishonlashda o’ziga xos odatlari bo’lgan. Masalan, bir–birlariga shakar va shirinliklar xadya qilishgan, gullar taqdim etishgan, bir-birlariga suv sepilgan, bayram arafasida 7 xil don (bug’doy, arpa, juxori, guruch, no’xot, mosh, loviya) dan go’ja tayyorlanib, qo’ni–qo’shni, qarindoshlarga tarqatilgan. Bulardan tashqri eroniylarda “S” harfi bilan boshlanadigan 7 xil o’simlik urug’idan o’stirilgan ko’katlar bilan dasturxon bezatilgan. SHuningdek, quritilgan mevalardan tayyorlangan sharbat, bo’yalgan tuxumlar va boshka noz-ne’matlar qo’yilgan. Arvoxlar ruhini shod etish uchun shamlar yoqilgan. Katta idishga suv to’ldirilib, unga ko’k barg yoki ko’kat solib qo’yilgan. Bu odat yangi yil xosildorlik va mo’l-ko’lchilik yili bo’lsin, degan istakni bildiradi.

Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” kitobida suvga bag’ishlangan odatlar, hayitlar haqida ko’p to’xtalgan. Lalmilkor yerlarda “Suv xotin” “Sust xotin” marosimi shakllangan. Bunday odatlarda, odamlar bu yil suvli, xosildor bo’lsin deb bir-birlariga suv sepganlar. Bu odat forishliklarda hozirgi kunlargacha saqlanib qolgan. Bunda qishloq ayollari katta qo’g’irchoq yasab unga qari kampirning ko’ylagini kiydirishgan, so’ngra maxsus qo’shiqlar aytishib, qo’g’irchoqni dalalardan, ko’chalardan, ko’tarib o’tib, har bir xonadonga olib kirishgan. Marosim qatnashchilari “Sust xotin” qo’shig’ini aytib, uylarga kirishganida uy egalari ularni xursandchilik bilan qarshilab, albatta qo’g’irchoq ustidan suv sepishgan, o’z imkoni doirasida xayr-exson qilishgan.

Beruniy bergan ma’lumotlarga qaraganda, Xorazmda “Vaxshangom” deb ataluvchi hayit bo’ib, u Vaxsh va Jayxun suviga bag’ishlangan. Bu kuni odamlar Jayxun daryosiga borib cho’milishgan. Kuz mavsumida nishonlanadigan katta bayramlardan “Mexrjon” va “Tirgon”bayramlaridir. Beruniy yozishicha «Quyosh va oy falakning ikki ko’zi bo’lganidek, Navro’z va Mexrjon zamonning ikki ko’zidir». Demak “Navro’z” bahorda kun va tunning baravar kelishida nishonlansa, “Mexrjon”-kuzdagi teng kunlikda nishonlanadigan bayram bo’lgan. “Navruz” kuni tabiatda jonlanish boshlansa, “Mexrjon” kuni o’suvchi narsalarning yetilishi chegarasiga yetib, o’sish moddalarining undan uzilishi sodir bo’lgan. “Mexrjon” bayramidan so’ng odamlar qishga tayyorgarlik ko’ra boshlagan. “Xuroson podshoxliklarida shu kuni otliq askarlarga kuzlik va qishlik kiyim berish rasm bo’ldi”, deb yozadi Beruniy. “Tirgon” bayrami kuz boshida yig’im - terim boshlanishidan oldin o’tkaziladigan bayram. “Tir” so’zi “kuz” degan ma’noni bildiradi.

Agar bahor so’nggida va yozda suvga e’tiqod qilish odatlari keng tarqalgan bo’lsa, kech kuz, qish va erta bahorda uyushtiriladigan barcha bayram va marosimlarda olov va gulxan yoqish odat bo’lgan.

Zardushtiylikning eng yirik bayramlaridan “Sada” bayrami bo’lib, u olovning kashf etilishiga bag’ishlangan.

Firdavsiyning “SHoxnoma”sida “Sada” bayramiga asos solingani haqida maxsus bob bor. Unda yozilishicha adolatpanox Xushang bir guruh kishilar bilan toqqa borayotganida to’satdan baxaybat ilonga duch keladi. Xushang katta tosh otadi, biroq tosh ilonga tegmay qoyatoshga borib tegadi va birdan toshlar orasidan uchqun va olov chiqadi. SHu hodisadan so’ng Xushang olovni qanday xosil qilishni kashf etadi:

Mavjud manbalarga asoslanib “Sada” bayrami qish mavsumida o’tkazilganligini yaqqol bilsa bo’ladi. Biroq ba’zi tarixiy manbalarda bu bayram qish boshlanishida, boshqalarida qattiq sovuq kunlar boshlanishidan oldin, ya’ni 22 dekabr kuni, eng qisqa kun va eng uzoq tun bo’lganda, yana bir manbalarda qishki sovuqlar tugaganda o’tkazilishi haqida ma’lumotlar beriladi. Bundan kelib chiqadiki, qish vaqtidagi barcha bayramlarda olov, gulxan yoqish odat bo’lgan. Ularning eng kattasi “Sada” bo’lgan bo’lishi mumkin.

Balki “Sada” bayrami qishning oxirida o’tkazilgan bo’lishi ham mumkin. Beruniy bu to’g’rida qiziqarli ma’lumotlarni keltiradi. Aytilishicha, shu kuni qish jaxannamdan dunyoga chiqadi. SHuning uchun olov yoqib alangalatish, shu olovlarga yovvoyi hayvonlarni tashlash, alanga ichiga parrandalarni uchirish va olov atrofida ichimliklar ichib, o’yin – kulgi qilish podshoxlar marosimlariga aylanadi.

Islomgacha bo’lgan davrda qiziqarli bayramlar ko’p bo’lgan. Ulardan biri ayollar bayramidir. Bu bayram “Ro’zi isfandarmuz” deb atalgan. Bu xaqda Beruniy: “o’tmish zamonlarda bu oy va bu kun xotinlar hayotiga xos bo’lib, erlar ularga exson qilar edilar”,-deb yozadi. Isfandarmuz so’zining ma’nosi “aql” va “muloxaza” demakdir. Isfandarmuz solixa, nomusli, yaxshi ishlar qiluvchi va eriga muxabbatli xotinga vakil bo’lgan farishtaning nomi ham dir.

Bayram va hayitlar kishilarni ona-tabiatga qaytaradi, tabiat boyliklari va go’zalliklarini tushunish va qadrlashga o’rgatadi.
Mavzu: O’rta Osiyo hududida eng qadimgi davlat birlashmalari.

Reja:

1. Axmoniylar davridagi etnik o`zgarishlar.

2. O`rta Osiyoning turkiylashuv jarayoniga kushonlarning ta`siri.

3 .Qang’ davlatida aholining etnik tarkibi.

4. Toharlar va eftaliylar davrida ijtimoiy munosabatlar.

O`zbekiston tarixining «ilk o`rta asrlar davri» Movarounnahr va Xorazmda badavlat dehqonzodalar mulk egaligining shakllanishi va mahalliy hokimliklarining hukmronlik davri sifatida ma`lum. Bu davrda mahalliy mulk egaligi—dehqonzodalarning paydo bo`lishi va ular asosida qishloq hokimliklarining tarkib topish jarayoni jadal kechadi. Feodal munosabatlar shakllanib boradi. Uning xronologik doirasi — milodiy V-IX asr o`rtalarigacha; asosiy xususiyatlari: erga, ishlab chiqarish vositalariga egalik qilish uzil-kesil xususiylashadi, jamiyat ijtimoiy tarkibini kashovarzlar—o`rta va mayda mulk egalari, badavlat dehqonzodalar — katta mulk egalari feodallar va ularga qaram kadivarlar—ijarachi qo`shchilar tashkil etadi, mahalliy hokimliklar timsolida markazlashgan feodal davlat boshqaruv tizimining asoslari yaratiladi, jamiyat asosan zardo`shtiylik va buddaviylik, qisman moniylik, nasroniylik va shamanizm mafkurasi asosida quriladi. Arablar bosqinidan keyin esa, ular o`rnini sekin-asta islom mafkurasi egallaydi.

Zardo`shtiy ibodatxonalariga tegashli «vag’nze» mulki islom masjid va madrasalari mulkiga aylanadi. Mulkchilikning savdo va hunarmandchilikdagi tabaqaviy shakllari kuzatiladi. Jamiyatning ijtimoiy tarkibini kagga mulkdorlar, o`rta va mayda mulk egalari, ziroatchi kadivarlardan tashqari, mahalliy hokimliklarning mudofaa tayanchi — yollanma chokarlar va qisman qullar ham tashkil etadi. Agar Movarounnahr antak dunyosining dastlabki boshqaruv tizimi qishloq hokimliklari asosida qurilgan bo`lsa, feodal munosabatlarining shakllanish davriga kelganda, kechagi qishloq hokimliklari bugunga kelib, tuman, ya`ni rustak hokimliklariga aylandi.O`zbekistonning janubida SHerobod va Surxondaryo havzalarida, Sangardak va Xo`jaipok etaklarida, shimoliy Toharistonda ilk o`rta asrlarda Termizshohlar, CHag’aniyon va Guftan (SHerobod vohasi) hokimliklari tashkil topdi. Bular orasida CHag’oniyon yirik hokimlik bo`lib, uning mahalliy sulolaviy hukmdorlari o`z nomlaridan mis va kumush tanglarni zarb etish qudratiga ega edilar. CHag’oniyon hokimligidan Samarqand hukmdori Varxuman huzuriga elchilar yuborilgan. Mahalliy hokimliklar nomidan zarb etilgan tangalar birinchi bor shimoliy Toharistonda, aniqrog’i CHag’oniyonda milodiy V asrdan chiqa boshlagan. Bu mis tangalarning old tomonida mahalliy hukmdorning portreti, orqa tomonida esa langarsimon tamg’a chekilgan edi. V asrning oxiri va VI asr boshlaridan esa sosoniylar podshosi Feruz tangalariga taqlid qilib kumush tangalar chiqarildi. VI asrning ikkinchi yarmidan Xusrav draxmalariga taqlid qilingan CHag’oniyon ixshidlarining kumush tangalari zarb etila boshladi. VII asrning ikkinchi yarmidan esa shimoliy Toharistonda mahalliy feodal hokimliklari tangalari qatorida arab dirham va fulslari muomalada edi. VIII asr oxiriga kelib Toharistonda mahalliy hokimliklarga arablar tomonidan barham berildi. Kezi kelganda ta`kidlash zarurki, agar hukmdor metalldan pul zarb eta boshlasa, demak, bu davlatning tarkib topganligidan nishona. Pul (tanga) o`tmishda davlat ramzlari - gerb, bayroq (tug’) va uning madxiyasi bo`lganligidan nishona. Mis tanga ichki bozor muomalasining ekvivalenti. Agar hukmdor kumush tanga zarb etishga jazm etsa, demak, bu uning iqtisodiy qudratli, mustaqil davlat sifatida siyosat olib borganligidan nishona.

Bronza va ilk temir davri arxeologik yodgorliklaridan topilgan muxrlar esa tub ma`nodagi davlat tashkil topganligidan darak bermaydi. Bu qadimda qabila etakchisining, diniy raxnamosining, harbiy va dunyoviy sardori (eroniycha—kaviysi, turkiycha—jabg’usi) va qishloq jamoasi boshliklarining hukmdorlik—sardorlik belgisi bo`lgan. SHuning uchun ularda faqat urug’ hamda qabila totemlari o`z aksini topgan va ular o`z navbatida protodavlat belgisi, davlatchilikning kurtaklari tarkib topganligidan, o`troq aholining ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy salohiyati asosida mahalliy ilk davlatchalar shakllanib borayotganligidan guvohlik beradi. Tangalarda esa, albatta, hukmdor siymosi, yozuv va tegishli ma`budlar simvolikasi o`z aksini topadi. Sug’diyona O`zbekistonning markaziy qismida joylashgan bo`lib, uning hududida ilk o`rta asrlarda uchta mustaqil tarixan tarkib topgan yirik viloyat hokimliklari shakllangan. Panjikentdan to Karmanagacha bo`lgan tumanlar Markaziy Sug’dni tashkil etib, uning bosh shaxri Samarqand hisoblangan. Zarafshon vohasining Karmanadan g’arbda joylashgan tumanlari G’arbiy Sug’dni tashkil etgan. Uning bosh shaxri Buxoro bo`lgan. Qashqadaryo havzasida tarkib topgan tumanlar Janubiy Sug’d erlarini tashkil etgan. Janubiy Sug’dning yuqori Qashqadaryo tumanlari - Kesh viloyati, quyi Qashqadaryo tumanlari esa Naxshob viloyati deb yuritilgan. Viloyat hokimliklari tepasida turgan hukmdorlar Buxoro zonasida xudotlar, Samarqand va Qashqadaryoda ixshidlar deb atalgan.

Ilk o`rta asrlarning dastlabki bosqichida har bir viloyat doirasida bir necha rustak xudodliklari, ixshid va ixrid hokimliklariga bo`lingan. Bu mahalliy hokimliklarning maydalari iqtisodiy va siyosiy qudratlilari tomonidan asta-sekin tinchlik yoki zo`rlik orqali, tarix taqozosiga ko`ra, o`z ta`sir doirasiga olinib, yiriklashib borgan. Masalan, G’arbiy Sug’dda Buxorxudodlardan tashqari, Vardanxudot, Varaxshaxudotlar bo`lganligi ma`lum. Keyinchalik ular birlashib, arablar bosqini arafasida G’arbiy Sug’d yagona Buxorxudotligiga aylangan. SHunday holatni markaziy va janubiy Sug’d erlarida ham kuzatash mumkin.Sug’diyona hududi tarixan tarkib topgan rustaklarga bo`lingan. Aslida rustak tuman miqyosidagi mahalliy hokimliklarning o`zginasi edi. Masalan, g’arbiy Sug’d erlarini 22 ta rustaklardan tashkil topganligi ma`lum. Ularning 15 tasi Buxoro vohasinng mudofaa devori ichida, 7 tasi esa voha devori tashqarisida joylashgan. Ularning nomlari yozma manbalarda sug’diycha bo`lib, Tavovis, quyi Harkana, Xitfar, Qoxushtuvon, YUqori Samjon va Quyi Samjon, YUqori Faraviz va Quyi Faraviz, Zar, Fargidat, Paykent, Farob va boshqa nomlarda bizgacha etib kelgan. Masalan, Markaziy Sug’dda, ular VII asr o`rtalarida 11 ta bo`lgan. Bu haqda nafaqat yozma manbalarda, balki qadimgi Afrosiyob devoriy suratlarida ham tegishli ma`lumotlar bor, ya`ni Samarqand ixshidi Varxumanni qutlab turli mamlakatlardan kelgan elchilarni qabul marosimiga bag’ishlangan shohona saroy devorida, uning taxtiravonda o`ltirgan holati rangbarang chizgilarda aks ettirilgan. Varxuman atrofida uning yaqinlari, unga tobe 11 ta rustak ixshid va ixridlari va ularning tug’lari (bayroqlari) tasviri ham chizilgan. Bir qator qilib, tik terib qo`yilgan bayroq dastalari qizil lenta bilan bir birlariga ramziy bog’lab qo`yilgan. Ushbu manzara Markaziy Sug’dda 11 ta ixshid va ixridliklar bo`lganligi va ularning Samarqand ixshidi Varxuman boshchiligida "Sug’d davlat konfederatsiyasi" tuzilganligidan dalolat beradi. Yuqorida ta`kidlaganimizdek, tovar-pul munosabatlari mamlakat iqtisodiy hayotida juda muhim o`rin tutgan. Sug’diyona yunonlar ta`siridan salavkilar davridayoq qutulib, mustaqil taraqqiyot yo`liga tuishb olgan edi. Mahalliy hokimliklar yunon tangalariga taqlid qilib, o`z tangalarini chiqarganlar. Mil.avv. I asrda Sug’ddan topilgan tangalar analiziga ko`ra, Zarafshon vohasining kamida 3 ta davlat konfederatsiyasi bo`lgan ko`rinadi. Masalan, Samarqand Sug’dining mahalliy hokimliklari Antiox I tangalariga taqlid qilib, uzoq yillar mis tangalar zarb etishda davom etadi. Buxoroliklar esa Yunon-baqtriya podsholaridan Evtidem tetradraxmasiga taqlidan pul chiqargan. Qashqadaryo mahalliy hokimliklari esa Aleksandr surati solingan salavkiy tangalariga taqlid etib, tanga zarb etadilar.

Milodiy eraning boshlaridan Sug’diyonada Sug’d mahalliy hukmdorlarining nomlari bitilgan tangalar zarb etila boshlaydi. Biroq, ulardagi yozuv va mahalliy hokimlarning suratlari sifatsiz va texnik jihatdan nuqsonli bo`lganligidan ulardagi bironbir hukmdor nomini aniqlash mumkin bo`lmadi. Milodiy III asrgacha Sug’d shahar hayotida qandaydir iqtisodiy tanazzul bo`lgan ko`rinadi. Faqat III asr oxiri va IV asr boshlaridagina Ipak yo`li bilan bog’liq iqtisodiy yuksalishlar Sug’d hayotida yuz beradi. Bu haqda birinchi bor Dunxuandan topilgan hujjat - "Sug’d eski yozuvilari" guvohlik beradi. Ilk o`rta asrlarda Sug’dning savdo shaxri nomi bilan dong chiqargan Paykent shaxrining iqtisodiy qudrati arab tarixchisi Tabariyni lol qoldirgan. Uning yozishicha "Paykentda arablar tomonidan shunchalar ko`p oltin va kumush idishlar talandiki, ularning ko`pligidan sanog’iga eta olmaysan, kishi". Bunday yuksaklikni IV asrning oxirlarida butun Sug’d bo`ylab kuzatish mumkin edi. V asrdan boshlab mustaqil Sug’d hokimliklari suratlari bitilgan tangalar zarb etila boshlaydi. VII asrga kelib Sug’d mahalliy hokimliklarining kumush tangalari jahon savdosida o`z o`rniga ega edi. Sugdiyona shunday yuksakliklarga erishishiga qaramay, mamlakatda ilk o`rta asrlar davomida yagona podsholik (markaziy hokimiyat) bo`lmagan. Bunday hokimiyatning tarkib topishiga dastlab xiyoniylar va kidariylarning bu zaminga kirib kelishi xalaqit bergan ko`rinadi. Sug’diyona VI asr boshlaridan eftaliylar tarkibida, 563 yildan esa Turk xoqonligi qo`l ostiga o`tdi. Garchi ular mahalliy hokimliklar boshqaruv tizimiga aralashmagan holda, ulardan katta-katta o`lpon (soliq) olish bilan kifoyalanish siyosatini yuritsalarda, amalda markazlashgan davlat barpo bo`lishidan manfaatdor emas edilar. CHunki ular O`rta Osiyo etnomadaniy maydonida qudratli yangi siyosiy kuchning paydo bo`lishini istamas edilar. SHu bois, sug’d mahalliy aslzodalarining boy tajribalaridan o`z maqsadlari yo`lida foydalanish uchun eftaliy va turk xoqonlari ularni davlat boshqaruv xizmatlariga faol tortishni afzal ko`raddlar. Biroq, VIII asr boshlaridan Sug’diyona xalqi boshiga o`zga etnik va din vakillari bosgarib keldi. Ular eftaliy va turk xoqonlarndan farqli o`laroq yangicha boshqaruv tizimini ishlab chiqdilar. Ikki orada kuchlar teng bo`lmagan janglar boshlanib ketdi. Umumiy dushmanga qarshi kuchlar harbiy ittafoqini tuzishga intilish har doim ham kutgan natijani beravermadi. Nihoyat VIII asr oxirlarigacha davom etgan qattiq janglar va qo`zg’olonlardan so`ng, bosqinchilar mahalliy aslzodalar orasidan tayanch topib, nafaqat bugun Sug’diyona, balki Movarounnaxr va Xurosonda ham o`z hukmronligini o`rnatishga erishdilar.

Sug’ddan sharqda Sirdaryo havzasida ilk o`rta asrlar davri Ustrushona viloyati joylashgan. Uning g’arbiy qismini O`zbekistonning Jizzax va Sirdaryo viloyatlari tashkil etadi. Uning sharqiy qismi — Xo`jand viloyati esa hozirgi kunda Tojikiston tasarrufida. Ilk o`rta asrlar Ustrushonasi 18 ta tumandan tashkil topgan. Istaxriy ma`lumotiga ko`ra, ular Kurket, Gazak, Vabket, Sabat, Zomin, Dizak, Bunjikat, Harakana, Feknan, Fagkat, Mink, Asbanikat, Biskar, Bangam, Vakr, SHagar, Burgar, Buttam kabi rustaklar bo`lib, ular tepasida turgan hukmdorlar afshinlar deb atalgan. Birinchi bor Ustrushona nomi ilk o`rta asr Xitoy manbalarida uchraydi. (SHuaydushana, Suduyshana, Sudushina). Bunga ko`ra, Ustrushona IV-V asrlardayoq mustaqil hokimlik sifatida tilga olinadi. Uning yosh, tashabbuskor hukmdori VIII asr boshlarida Samarqand ixshidining elchilari bilan o`z elchisini Xitoyga yuboradi. Arab geograflarining xabariga qaraganda, Ustrushonaning bosh shaxri Bunjikat (hozirgi SHaxriston) bo`lgan. Arxeologik tadqiqotlar buni to`liq tasdiqlaydi. SHahristondan topilgan kumush tangalarga ko`ra, Ustrushonani dastlab CHirdmish, Satachari, Raxanch kabi mahalliy afshinlar boshqargan. VIII asr birinchi choragidan Ustrushonani turkiy sulola vakillari boshqara boshlagan. Darhaqiqat, arab tarixchisi Istaxriy 737yil voqealari munosabati bilan Ustrushona afshini turk Harabug’a ekanligini eslaydi (chunki o`sha kezlarda mahalliy hukmdorlar turklar bilan birga arablarga qarshi harbiy ittifoq tuzgan edilar). Undan so`ng yaqin 60 yil Ustrushona afshinligini turk Xanahara egallaydi. U mashxur xalifa Ma`mun ibn Xorun xizmatida bo`lib, Iroq va Misrda ko`tarilgan ko`zg’olonlarni bostirishda qatnashgan.

Ustrushonadan shimoli - sharqda, Sirdarayoning yuqori havzasida go`zal Fragana (Farg’ona vodiysi) joylashgan. U Herodotning «Tarix» asarida «parikaniylar yurti» nomi ostida eslab o`tiladi. Farg’ona so`zi sug’d manbalarida «Fraganik» shaklida yozilib «tog’lar orasidagi vodiy, atrofi berk soylik» ma`nosini ang’latadi. Xitoy manbalarida «Dayyuan, ya`ni Davan» deb atalgan. Dayayuan ham «tog’lar orasidagi vodiy» ma`nosini beradi. «Parikaniylar yurti» paxlaviy manbalarida «Parkan davlati» sifatida tilga olinadi. Qadimgi Farg’ona haqidagi mufassal ma`lumotlarni biz Xitoy manbalarida uchratamiz. Bu ma`lumotlar xitoyliklarning mashxur «24 tarixi»ning 1-2 jildi, ya`ni Sima Tsyanning «Tarixiy xotiralar» va Ban Guning «Birinchi Xan sulolasi tarixi» asarida berilgan. Bu ikki asar N.YA.Bichurin tarjimasi asosida bizgacha etib kelgan. Ammo «24 tarix»ning Markaziy Osiyoga tegishli ko`pgina boblari N.YA.Bichurin tarjimasiga kiritilmagan. Ana shu «24 tarix»ning 1-SH jildlaridagi Markaziy Osiyoga tegishli qismlari 1987 yildan boshlab uyg’ur tiliga tarjima qilina boshladi. Natijada, Farg’ona-Xitoy munosabatlariga doir yangi ma`lumotlar olish imkoniyati tug’ildi. Masalan, Farg’ona-Xitoy munosabatlariga oid ma`lumotlar «Tarixiy xotiralar»dagi «Xan Udi tazkirasi», «Farg’ona tazkirasi», «Hunnlar tazkirasi» va «Xannoma»dagi «Xan Udining tarjimai holi», «G’arbiy yurt (qo`rqor) tazkirasi», «Hunnlar haqqad qissa», «Xan Vendi tazkirasi», CHjan TSzyan, Li Guangli tarjimai holi», «Nag’ma nova tazkirasi», Besh anosir (modda yoky jism) tazkirasi» kabi boblarda beriladi. Bularning ko`pchiligi yuqorida ta`kidlaganimizdek, N.YA.Bichurin tarjimasiga yutritilmagan. SHuning uchun Qadimgi Farg’ona (Davan) davlatga va uning Xitoy bilan bo`lgan aloqalari yaxshi o`rganilmagan.

Qadimgi Farg’onaga nisbatan Xitoy manbalarida Davan davlati haqidagi ma`lumotlar oxirgi marta milodiy III asrda uchratiladi. 436 yilda imperator Vey elchisi Dun’ Van’ning g’arbga safari munosabati bilan qadimgi Farg’ona «Polona» nomi bilan sobiq Davan o`rnida ishlatilgan. Qadimgi Farg’ona yana bir Xitoy manbasi «Beyshi»da (VII asr) «Boxan», «Feyxan» nomlari bilan tilga olinadi. «Beyshi»da Feyxanda «hukmdor taxti oltin qo`chqor qiyofasida» ishlangan deyiladi. Boshqa bir Xitoy manbasi «Tan-shu»da (X asr) Qadimgi Farg’onani «IV asrdan boshlab to hokimiyat tepasiga turklar kelganiga qadar bir sulola boshqargan» deyiladi. 630 yili O`rta Osiyo orqali Hindistonga safarga otlangan Xitoy elchisi Sima TSzyan sobiq Davanda mamlakat yagona hukmdor tasarrufida emas, u erda mayda mahalliy hukmdorlar ko`pligini ta`kidlaydi.

Mahalliy yozma manbalarda to VIII asrgacha Farg’ona mulki haqida hech bir ma`lumot uchramaydi. Arablar bosqini munosabati bilan Panjikent hokimi va bir vaqtning o`zida Samarqand podshosi Divashtich arablarga qarshi mahalliy hokimliklarning birlashgan harbiy itgifoqini tuzish tashabbusi bilan chiqqan. U o`z ishonchli kishisini CHoch tuduni, Turk xoqoni va Farg’ona mulki hukmdoriga tegishli xatlar bilan ular huzuriga yuborgan. Ana shu elchilik xatlarining Farg’ona ixshidligiga tegishli nomasida Farg’ona nomi sug’dcha «Fraganik» shaklida berilgan. Ilk o`rta asrlarda Farg’ona mulkining Fraganik ixshidligi nomi ostida yuritilishini arab tarixchilari ham tasdiq-laydi. Arab tarixchiari YAqut va Qudamolarning xabar berishiga qaraganda, ilk o`rta asrlarda nafaqat Farg’ona mulki, balki uning bosh shaxri ham Fraganik deb atalgan. Ibn Xordotbexning «yo`llar va podsholiklar haqida kitob» asarida xalifalikning sharqiy viloyatlarida karvon yo`llari qaysi shaharlar orqali o`tgani, ular orasidagi masofalar berilgan. SHu manbada «Samarqanddan Fraganikkacha (bu erda u qadimgi Farg’onaning bosh shahrini ko`zda tutadi) 53 farsax (1 farsax 6-8 km ga teng), Bab (Pop)dan Fraganikkacha 4 farsax» deyilgan. Darhaqiqat, Ibn Xordatbex asarida ko`rsatilgan Popdan keyingi 4 farsax masofada joylashgan shahar punkti aslida Axsikent bo`lib, sug’diy manbalarda arablarga qadimiy nomi Fraganik sifatida ma`lum bo`lgan. Biz keltirgan keyingi ikki manba (Divashtich va Ibn Xordatbex) ma`lumotlariga ko`ra, VII asrning ikkinchi yarmi va VIII asr boshlarida Farg’ona vodiysining mayda mahalliy hokimliklari Fraganik hokimligi qo`l ostida birlashib, yag’ona Farg’ona mulkiga aylangan ko`rinadi. Bu holat arxeologik materiallar misolida yaxpsh kuzatnladi. Masalan, qadimgi Farg’onaning Qoradaryo havzasida olib borilgan arxeologik dala tadqiqot natijalari bu masalaga oydinlik kiritishi mumkin. Arxeolog B.Abdulg’ozievaning tadqiqotlariga ko`ra, mazkur maskan antik va ilk o`rta asrlar davrida bir necha mikrovohalardan tarkib topgan 11 ta irrigatsion rayonlarni tashkil etgan. Ularda antik davrga oid 247 ta yodgorlik (erkin dehqon xo`jaliklarining qishloqlari) bo`lsa, ilk o`rta asrlarga kelib, ularning soni 166 taga tushib qolgan. Demak, qishloq jamoalari ichida mulkiy tabaqalanish jadal kechgan, mulk egalari - kashovarzlarning bir qismi mulksiz kadivarlarga, ular hisobiga boyib borayotgan kashovarzlarning badavlat qismi dehqonzodalar - mulkdor feodallarga aylana borgan.

Qoradaryo havzasi yodgorliklarining tarixiy topografiyasiga ko`ra, voha edgorliklarini uch kategoriyaga, ya`ni shaharlar, qishloq hokimlarining qasrlari va qishloq jamoalari ob`ektlariga ajratilganda, quyidagi holatni kuzatish mumkin bo`ldi: Qoradaryo havzasida olib borilgan arxeologik tadqiqot natijalariga ko`ra, antik davrda qishloq jamoasi maskanlari ko`pchilikni tashkil etgan bo`lsa, ilk o`rta asrlarda shahar hokimliklarining qasrlari ko`paygan. Demak, ilk o`rta asrlarga kelib, mulkiy tabaqalanish badavlat dehqonzodalar foydasiga ishlayotganligi kuzatiladi, har bir irrigatsion rayonda, uning iqtisodiy va siyosiy markazi sifatida shahar tipidagi yodgorlik qayd qilinadi, mikrovohalarda esa ularning bosh qarorgohi—qishloq hokimlarining qasrlari bo`lgan.

Shunday qilib, ilk o`rta asrlarga kelib Qoradaryo xavzasining har bir irrigatsion rayoni doirasida tuman hokimliklari, mikrovoxalar bazasida qishloq hokimliklari, umuman qadimgi Farg’onaning yirik shaharlari bazasida esa shahar davlatlar tashkil topgan. Qoradaryo havzasida arxeologik materiallar asosida qad ko`targan bu tarixiy jarayon nafaqat Fargona mulkiga, balki O`rta Osiyoning dehqonchilik madaniyati rivoj topgan barcha viloyatlariga xos bo`lib, o`zbek davlatchiligining mahalliy ildizlari aynan ana shularga borib taqaladi.

Qadimgi Fargonadan shimolda joylashgan tarixiy madaniy o`lka CHoch vohasi bo`lib, bu o`lkada ham ilk o`rta asrlarda xuddi shu tarixiy manzara kuzatiladi. CHoch atamasi qadimgi yozma manbalarda mil.avv. I ming yillikning 2-yarmidan boshlab uchraydi. Unga qadar bu o`lkada juda qadimdan "Avesto" turlari va qadimgi forsiy tildagi qoyatosh bitiklariga ko`ra, ko`chmanchi saklar yashagan. Fanda saklar Andronov madaniyati qabilalarining bevosita avlodlari edi degan fikr hukmronlik qiladi.

"Tarix otasi" nomi bilan mashxur Herodotning yozishicha, saklar skiflarning o`zginasi bo`lib, "forslar barcha skiflarni saklar deb ataganlar". Saklarning YAksart orti urug’-aymoqlarini sug’diylardan YAksart (Sirdaryo) ajratib turgan. Sak konfederatsiyasi tarkibini asianlar, pasianlar, toharlar, sakaravaka qabilalari tashkil etgan. Antak davr mualliflardan Demodamning (mil.avv. SH asr) ma`lumotlariga ko`ra, bu ittifoq tarkibida sak nomli qabila ham bo`lib, u YAksartning chap sohilida forslarga yaqin yashagan. "Mahabhorat"da saklar va toharlar bilan bir qatorda kanki qabilalari ham eslatiladi. Mil. avv. I ming yillik o`rtalaridan sak va kanki qabilalarining bir qismi o`troqlasha boshladilar va ular sekin-asta sug’diyzabon chochliklarga aylanib, muqim hayot tarziga o`tadilar. Saklarning ko`chmanchi chorvador qismi esa an`anaviy hayot tarzini davom ettirib, turkiy dunyoning keng dashtlarida ko`chib yashaydilar. Bu haqda Aleksandr Makedonskiy yurishlarining tarixchilari ham guvoxlik beradi, ya`ni YAksart cho`ldagi mintaqalari bilan dehqonchilik rayonlari o`rtasidagi chegara bo`lgan, uning o`ng sohilida saklar, chap sohilida esa sug’diylar joylashib, sug’diylarning shaharlari ham bo`lgan, deb yozadilar.

Mil. avv. II asrdan boshlab, Kang’uy tevarak-atrof qabilalari, jumladan Yantsayni (Alanlar) ham o`z ta`sir doirasiga oladi. Xitoy manbalariga ko`ra, Kang’uy ko`chmanchilar boshqaruvidagi podsholik bo`lib, uning tarkibiga kirgan YAntsai aholisi "loydevor uylarda yashaydi". Kang’uyni poytaxti Bityan kankilarning azaldan yashab kelgan makoni bo`lsada Kang’uy hukmdori bu shaharda doimo yashamagan, uning yozga qarorgohi ham bo`lgan, deyiladi. Mutaxassislar mana shu xabarga asoslanib, "Kang’uy yarim ko`chmanchi, yarim o`troq harakteridagi davlat bo`lgan va uning qarorgohi ham davlat harakteridan kelib chiqib o`zgarib turgan", degan xulosaga keladilar. "Avesgo"dagi Qang’xa bilan xitoycha Kang’uy atamalarining o`xshashligini hisobga olganda, Kang’uyni qishki qarorgohi Bityan Toshkent viloyatining Siradryo yaqinida joylashgan qadimgi Kanka shahar harobasi bo`lib chiqadi. Kang’uy davlatining asosi aynan mana shu joydan boshlangan. Demak, kanki qabilalari uning asoschilaridan biri bo`lgani extimoldan uzoq emas.

Saklar etakchiligida antik davr Kang’uy davlati qabilalarining ijtimoiy-iqtisodiy va etnomadaniy itgifoqi asosida milodiy eraning boshlarida ikki tilda so`zlashuvchi qang’ar xalqi tashkil topadi. Ammo milodiy V asr o`rtalarida Qang’ davlataning emirilishi bilan uning tarkibidaga elat va qabilalar tarqalib ketdi, yangi siyosiy uyushmalar va etnik birliklar vujudga keladi.

O`rta Osiyo ilk o`rta asrlar davri shaharlarining rivojlanishi masalasida fanda ikki xil fikr shakllangan. Birinchisi S.P.Tolstovga tegshili bo`lib, u ilk o`rta asr shaharlarda umumiy krizis holati kuzatiladi, dehqonzodalar qasrlari va hukmdorlar maxkamasini hisobga olmaganda, xunarmandchilik tarmoqlarining rivoji, shahar qurilishi va ularni obodonlashtirish ishlari bo`shashib ketgan edi. Ikkinchi qarash A.M.Beainitsskiyga tegishli bo`lib, u Samarqand va Marv kabi yirik shaharlardan tashqari, ko`pgana shaharlarning maydoni qisqaradi, ammo bu davrda shahar tipidagi aholi punktlari favqulodda ko`payadi, degan xulosaga keladi.

Avvalambor, Toshkent vohasi eftaliylar davlati tarkibiga qo`shib olindi. Milodiy VI asrning 60 yillaridan CHoch Turk xoqonligi tarkibiga o`tdi. Bu voqelar dastlab CHochning janubi-g’arbiy shaharlari iqtisodiy rivojlanishiga salbiy ta`sir etmay qolmas edi. Aynan shu vaqtda rangli metallurgiya sanoatining jadal rivoji hisobiga Iloqning iqtisodiy salohiyati ko`tarilib, CHochdan ajralib chiqadi va ma`lum muddatgacha mustaqil rivojlanadi. VI asr oxirlaridan kuchaygan turk aslzodalarining o`zaro taxt uchun kurashlari davrida, CHoch mustaqillikka intilib ko`rdi. Ammo VII asr boshlaridan yana xoqonlikka tobe bo`lib, CHochni G’arbiy turk xoqonligining noibi — tudun boshqaradigan bo`ldi. Hatto tobe viloyatlarni boshqarish va o`lpon yig’ish masalalarini qattiq nazoratda tutish maqsadida xoqonlikda ikkita kichik xoqon lavozimi joriy etildi. Ulardan birining qarorgohi CHoch atrofida bo`lib, u Movarounnaxrning Sug’d o`lkalarini boshqarar edi. VIII asr boshlarida arablar bosqini tufayli CHoch arablarga qarshi Sug’d, Faragana ixshidlari va turk xoqonligining harbiy itgifoqiga qo`shiladi. Bu itgifoq 723-724 yillarda Sirdaryo bo`yida bo`lgan janglarda arablarga qattiq zarba beradi. 739 yilda arablar CHoch va uning ittifoqchilariga qarshi yangi hujum uyushtiradilar. Jang davomida arab lashkarboshsi Xoris ibn Surayj Sug’diylar tomoniga o`tib ketadi. Turk xoqonliga Xitoy ta`siriga tushib qolgan kezlarda arablar CHochga, uning mustaqilligiga putur etkazmaslik sharti bilan o`z noiblarini yuborib, Xitoyga qarshi itgafoq tuzadi. Ammo bu shartnoma uzoqqa cho`zilmadi. CHoch va Iloq VIII asr davomida arablarga qarshi chiqishlarda faol qatnashadi.

Ilk o`rta asrlarda CHoch shaharlarining son jihatidan o`sishi va ularning iqtisodiy ixtisoslashuvi kuzatiladi. Bu jarayon Iloqning CHochdan ma`lum muddatga ajralib, mustaqil iqtisodiy siyosat yuritishiga olib keldi. Urbanizatsiya jarayonlari CHochning adirli rayonlariga jadal kirib borib, CHochning poytaxti Sirdaryo sohillaridan vohaning shimoliy rayonlariga, ya`ni hozirgi Toshkent shahri rayoniga - Mingo`rikka ko`chadi. Ilk o`rta asrlarda CHochdagi urbanistik jarayonlar vohada asosan kichik shaharlarining paydo bo`lishi hisobiga yuz berdi.

Ilk o`rta asrlarda vohaga turkiy etnik qatlamlarning to`xtovsiz kirib kelishi, ayniqsa CHochning Turk xoqonligi tarkibida bo`lishi, uning madaniyatiga katta ta`sir ko`rsatdi. Bu jarayon ushbu makonda turk-sug’diy etnomadaniy maydonning shakllanishiga olib keldi. CHoch eroniy tilli aholining turklashish jarayoni jadal kechgan maskanga aylandi. Bu holatlar ayniqsa arxeologik materiallarda yaxshi kuzatiladi va yozma manba materiallari orqali ham tasdiqlanadi.

Shunisi harakterliki, ilk o`rta asr shaharlarining chegara rayonlarga joylashgan qal`alar mudofaa devorlarida shinaklar qilish katta aham iyat kasb etgan. Ulardagi ko`p sonli shinaklar shunchaki bezak emas, haqiqiy bo`lgan. Agar shahar voha ichkarisida bo`lsa, shinaklarning bir qismi soxta shinaklardan iborat bo`lgan. Ilk o`rta asrlarda Xorazmda qurilish materiali sifatida pishiq g’isht ishlatish boshlanadi. Somoniylar davriga kelganda esa biror yirik inshoot pishiq g’ishtsiz qurilmaydigan bo`ldi.
Mavzu: Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda ijtimoiy-madaniy faoliyat taraqqiyoti.

Reja:

1.Turkiy qabilalarning ilk vatani va oriylar muammosi.