O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi a. G. G‘aniyev, A. K. Avliyoqulov
Download 4 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 51- §. Havoning namligi. Shudring nuqtasi
- Absolut va nisbiy namliklar.
- Psixrometr
- 52- §. Atmosfera va gidrosfera. Sayyoralarning atmosferasi
- Ekzosfera
- Boshqa sayyoralar atmosferasi.
- Jahon okeanining hayot uchun ahamiyati.
- 53- §. Qaynash. Bug‘ hosil bo‘lishi va kondensatsiyasida issiqlik balansi tenglamasi
- Qaynash. Qaynash deb, suyuqlikning ham sirti, ham butun hajmi bo‘ylab bug‘ pufakchalarining jadal hosil bo‘lishi bilan bug‘ga aylanish jarayoniga aytiladi.
- Normal sharoitda har bir suyuqlik to‘yintiruvchi bug‘ining bosimi uning sirtidagi tashqi bosimga teng bo‘la
- qaynash temperaturasi
- Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi.
- Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi r deb, qaynash holatidagi 1 kg moddani suyuq holatdan bug‘ holatiga o‘tkazish uchun
|
Sinov savollari 1. Gazlarning suyulishi deb nimaga aytiladi? 2. Gazni qachon suyultirish mumkin? 3. Gazlarning temperaturasini pasaytirishning qanday usullari mavjud? 4. Kritik temperatura yuqori bo‘lgan gazlar qanday sovitiladi? 5. Detander nima maqsadda ishlatiladi? 6. Reaktiv turbodetanderni kim kashf qilgan? 7. Reaktiv turbodetanderning ish prinsipi. 8. Suyuq havo qayerlarda ishlatiladi? 9. Qattiq simob, qattiq spirt qanday hosil qilinadi? 10. Gazlarning suyulish temperaturasida moddalarning xossalari qanday o‘zgaradi? 11. Dyuar idishidan nima maqsadda foydalaniladi? 12. Dyuar idishi qanday tuzilgan? 51- §. Havoning namligi. Shudring nuqtasi M a z m u n i : namlik, absolut va nisbiy namliklar, shudring nuqtasi; gigrometr, psixrometr.
tinimsiz bug‘lanishi ro‘y berib turadi. Shuning uchun ham atmosfera tarkibida suv bug‘lari ham mavjud. Atmosferadagi suv bug‘larining miqdorini xarakterlash uchun namlik tushunchasi kiritiladi. Absolut va nisbiy namliklar. Absolut namlik deb — 1 m 3 havo tarkibida mavjud bo‘lgan suv bug‘larining miqdori bilan xarakter- lanuvchi kattalikka aytiladi. www.ziyouz.com kutubxonasi
181 Amalda absolut namlikdan tashqari havoning bug‘ bilan to‘yinish darajasini bilish ham muhim ahamiyatga ega bo‘ladi. Shu maqsadda nisbiy namlik tushunchasi kiritiladi. Nisbiy namlik deb, absolut namlik D ning shu temperaturada 1m 3 havoni to‘yintirish uchun zarur bo‘ladigan suv bug‘larining miqdori D 0 ga foizlarda ifodalangan nisbati bilan aniqlanuvchi kattalikka aytiladi: f D D = × 0 100%.
Agar havoning tarkibida suv bug‘lari bo‘lmasa, uning absolut va nisbiy namliklari nolga teng bo‘ladi. Shudring nuqtasi. Havodagi suv bug‘lari to‘yingan holatda bo‘la- digan temperatura shudring nuqtasi deyiladi. Òurli temperaturalar uchun D 0 ning qiymati jadvalda beriladi. Shunday qilib, shudring nuqtasi va havoning temperaturasi ma’lum bo‘lsa, jadvalda ularga mos bo‘lgan D va D 0 ning qiymatlarini olib, nisbiy namlik f ni hisoblash mumkin. Gigrometr. Havoning namligini aniqlash uchun ishlatiladigan asbob gigrometr deyiladi. Eng oddiy gigrometrning ish prinsiði havoning namligi ortishi bilan inson sochining uzayishiga asoslangan. Soch gigrometrining tuzilishi 73- rasmda ko‘rsatilgan. C soch tolasining
yuqori uchi mahkamlanib, yengil blok orqali aylantirib o‘tkazilgan ikkinchi uchiga R yuk osilgan. Blokka berkitilgan S ko‘rsatkich soch uzunligining o‘zgarishini bildiradi. Asbobni oldindan mos oraliqlarga bo‘lib chiqib, nisbiy namlikni bevosita aniqlash mumkin.
hisoblash uchun p s i x r o m e t r deyiluvchi asbobdan foydalaniladi (74- rasm). U ikkita
Doka
Suv R R www.ziyouz.com kutubxonasi 182 termometrdan iborat bo‘lib, ulardan birining simobli shari suvli idishga tushirilgan doka bilan o‘ralgan. Doka kapillarlaridan ko‘tarilgan suv termometr simobli sharini ho‘llaydi. Agar havo suv bug‘lari bilan to‘yinmagan bo‘lsa, dokadagi suv bug‘lanib, termometrni sovitadi. Natijada ho‘llangan termometrning ko‘rsatishi quruq termometrning ko‘rsatishidan pastroq bo‘ladi. Havo qancha quruq bo‘lsa, ho‘l va quruq termometrlar ko‘rsat- kichlari orasidagi farq ham shuncha katta bo‘ladi. Shu farqqa asosan psixrometr jadvalidan havoning nisbiy namligi aniqlanadi. Agar havo suv bug‘lari bilan to‘yingan bo‘lsa, unda dokadagi suv bug‘lan- maydi. Òermometrlarning ko‘rsatkichlari bir xil bo‘lib, nisbiy namlik 100 % ekanligini ko‘rsatadi. Bunday hol yomg‘ir yog‘ayotgan va tuman tushgan paytda bo‘lishi mumkin. Sinov savollari 1. Namlik tushunchasi nima maqsadda kiritiladi? 2. Absolut namlik deb nimaga aytiladi? 3. Nisbiy namlik deb nimaga aytiladi? 4. Shudring nuqtasi deb qanday temperaturaga aytiladi? 5. Gigrometr nima maqsadda ishlatiladi? 6. Soch gigrometrining tuzilishi? 7. Soch gigrometrining ish prinsiði nimaga asoslangan? 8. Psixrometrdan nima maqsadda foydalaniladi? 9. Psixrometr qanday tuzilgan? 10. Psixrometrning ish prinsiði. 11. Qachon ho‘l termometrning ko‘rsatishi quruq termometrnikidan pastroq bo‘ladi? 12. Qachon termometrlar ko‘rsatishlari orasidagi farq kattaroq bo‘ladi? 13. Psixrometr jadvali nimani ko‘rsatadi? 14. Òermometrlarning ko‘rsatish- lari bir xil bo‘lsa, nisbiy namlik qanday bo‘ladi? 15. Òuman tushganda nisbiy namlik nimaga teng bo‘ladi? 52- §. Atmosfera va gidrosfera. Sayyoralarning atmosferasi M a z m u n i : atmosfera; troposfera; stratosfera; mezosfera; ter- mosfera; ekzosfera; Venera atmosferasi; boshqa sayyoralar atmosferasi; gidrosfera; jahon okeanining hayot uchun ahamiyati. Atmosfera. Yerning havo qobig‘iga atmosfera deyilib, u yunoncha „atmos“ — bug‘, „sfera“ — shar so‘zlari birikmasidan iborat. Atmo- sfera Yer bilan birgalikda bir butundek aylanadi. Uning massasi 5,15 · 10 8 kg atrofida. Yer sirtidagi atmosfera tarkibining 78,1 % ini azot, 21 % ini kislorod, 0,9 % ini argon tashkil qiladi. Juda kam miqdorda karbonat angidrid, vodorod, geliy, neon va boshqa xil gazlar www.ziyouz.com kutubxonasi
183 mavjud. 20 — 25 km balandlikda yerdagi jonli organizmlarni qisqa to‘lqinli kosmik nurlarning zararli ta’siridan asrovchi ozon qatlami joylashgan. Atmosferaning quyi qatlamlarida suv bug‘lari ham mavjud. 100 km dan yuqorida atmosferaning tarkibi balandlikka qarab o‘zgara boshlaydi. Atmosferaning yuqori qismini asosan geliy va vodorod tashkil qiladi. Balandlikka ko‘tarilgan sari atmosferaning zichligi va bosimi kamaya boradi. Atmosferaning mavjudligi issiqlik balansida muhim rol o‘ynaydi. Uning tarkibidagi suv bug‘lari va karbonat angidrid issiqlik nurlarini yutib, Yerni sovishdan saqlaydi. Boshqacha aytganda, atmosfera parnik (issiqxona) effektini vujudga keltirib, temperaturaning sutkalik va mavsumiy o‘zgarishini pasaytiradi. Agar atmosfera bo‘lmaganda edi Yerning quyosh nurlari tushadigan tomoni cho‘g‘dek qizib, tushmaydigan tomoni esa muzlab yotgan va Yerda hayot bo‘lmagan bo‘lar edi. Atmosfera — troposfera, stratosfera, mezosfera, termosfera va ekzosferalarga bo‘linadi (75- rasm). Òroposfera. Atmosferaning asosiy massasini troposfera deyiluvchi, Yer atrofidagi havo qatlami tashkil qiladi. Uning balandligi qutb kengliklarida 10 km, ekvatorial kengliklarda esa 17 km ni tashkil qiladi.
Troposfera Stratosfera Mezosfera Termosfera Ekzosfera B a
n d li k
( k m ) Îz o n qa tl am i www.ziyouz.com kutubxonasi 184 Yer ob-havosining o‘zgarishiga olib keluvchi barcha o‘zgarishlar troposferada ro‘y beradi. Bunda suvning bug‘lanishi va kondensatsiyasi muhim ahamiyat kasb etadi. Òurli suv havzalarining sirtidan sutka- siga 7 · 10 12 m 3 suv bug‘lanib, shuncha suv yog‘ingarchilik ko‘rinishida qaytib tushadi. Shuning uchun ham atmosferadagi suv bug‘larining o‘rtacha miqdori qariyb o‘zgarmas holda saqlanadi. Yer sirtida hosil bo‘lgan suv bug‘lari havo qatlamlarining issiqlik harakatiga ergashadi. 1,5 — 2 km balandlikka ko‘tarilgan bug‘lar to‘yingan holatga kelib kondensatsiyalanadi. Ko‘tarilayotgan havo qatlami tutib turgan tomchilardan bulutlar hosil bo‘ladi. Bulut tomchilarining o‘lchamlari 0,01 mm atrofida bo‘ladi. Bulutlarning zichlashuvi natijasida tomchilarning o‘lchamlari 1 — 5 mm gacha ortadi. Bunday tomchilarni bulutlar tutib tura olmaydi va natijada yozda yomg‘ir, qishda qor yog‘adi. Bug‘ning kondensatsiyalanishi va bulutlarning hosil bo‘lishi natijasida issiqlik miqdorining ajralishi ro‘y beradi. Shuning uchun ham bu jarayonlar quyi troposferaning energetik holatiga ma’lum ta’sir ko‘rsatadi. Lekin troposfera issiqlikni, asosan, Yer sirtidan oladi. Yuqoriga ko‘tarilgan sari, troposferaning temperaturasi har 100 metrga 1 K dan pasayib boradi. Òroposferaning yuqori qatlamida temperaturaning pasayishi sekinlashib, 2 km ga yaqin qatlamda temperatura qariyb doimiy qoladi.
Stratosferada temperatura ko‘tarilib boradi. U stratosferaning quyi chegarasida 200 — 210 K ni tashkil qilsa, yuqori chegarasida 280 K atrofida bo‘ladi. Stratosferaning balandligi 50 — 55 km gacha bo‘lib, bosimning o‘rtacha qiymati esa 1000 Pa ni tashkil qiladi.
km balandlikkacha davom etadi. Undagi temperatura yuqoriga ko‘tarilgan sari kamayib boradi va yuqori chegarasida 160 K atrofida bo‘ladi.
temperatura yanada ortib boradi. 600 km balandlikda temperatura 1700 K, kechasi 1200 K ni tashkil qiladi. Yerning sun’iy yo‘ldoshlari va kosmik kemalar aynan shu balandliklarda harakatlanishadi. Òermosferadagi bosim juda past, 10 Pa atrofida, gaz konsentratsiyasi esa juda kichik bo‘lganligi uchun ham yuqori temperatura yo‘ldoshlar va kosmik kemalarning sirtlarini qattiq qizita olmaydi.
qatlami — ekzosfera joylashgan. Ekzosfera sayyoralararo bo‘shliqqa tutashib ketadi.
Yernikidan keskin farq qiladi. Uning 97 % ini karbonat angidrid, www.ziyouz.com kutubxonasi
185 2 % ini azot, 1 % ini kislorod tashkil etadi. Venera atmosferasining bunday tarkibi va katta zichligi (sirtidagi bosim 100 atm gacha yetadi) parnik effektini kuchaytiradi. Garchi Venera atmosferasining asosiy qismini karbonat angidrid tashkil qilsa-da, Veneradagi va Yerdagi karbonat angidridning umumiy miqdori qariyb bir xil. Karbonat angidrid Yerda turli xil tog‘ jinslari tarkibida bo‘lsa, Venerada atmosfera tarkibiga kiradi.
Yerdan boshqa barcha sayyoralar atmosferalari tarkibida kislorod miqdorining kamligiga sabab, ularda o‘simlik dunyosi taraqqiy topmaganligidir.
karbonat angidrid va suv bug‘lari topilgan. Uning bosimi 1000 Pa dan oshmaydi. Merkuriy atmosferasida ham karbonat angidrid mavjud. Lekin Merkuriy sirtidagi temperatura 620 K gacha yetishini hisobga olsak, uning atmosferasi amalda yo‘qligiga ishonch hosil qilamiz. Ulkan sayyoralar (Yupiter, Saturn, Uran, Neptun, Pluton) atmosferalarining asosiy qismini vodorod, ammiak, metan, geliy tashkil qiladi. Bunga sabab, gaz va chang bulutlaridan Quyosh sistema- sining paydo bo‘lishida, vodorod va geliy chekkaga chiqib, og‘irroq elementlarning Quyoshga yaqinroq joyda qolganligidir. Gidrosfera. Yerning suv qobig‘i gidrosfera deyilib, u atmosferadan farqli o‘laroq, Yer sirtini to‘la emas, balki 70,8 % inigina qoplaydi. Yerning suv qobig‘iga nafaqat okeanlar va dengizlarning suvlari, balki daryolar, ko‘llar, yerosti suvlari, muzliklar ham kiradi. Qit’alar va orollar gidrosferani okeanlar, dengizlar, ko‘rfazlar, bo‘g‘ozlarga ajratadi. Yer sirtidagi suv miqdorining eng ko‘p to‘plangan joyi okeanlar bo‘lib, ular gidrosferaning 94% ini tashkil qiladi. Jahon okeanining hajmi 1,37 · 10 18 m
ga teng. Uning sirtidan har yili 4,5 · 10 14 m 3 suv
bug‘lanib, qariyb shuncha suvni daryolar okeanlarga qaytaradi. Okeanlarning suvi to‘la bug‘lanishi uchun 3000 yil kerak bo‘ladi, ya’ni okean suvlari 3000 yilda bir marta yangilanadi. Xuddi shuningdek, daryolarning suvlari ham 10 — 12 sutkada bir marta yangilanib turadi. Yerdagi barcha suv massasi tinimsiz harakat va aylanishda bo‘ladi. Suv, okean va quruqlik sirtidan bug‘lanib, atmosfera tarkibidagi namlik zaxirasini yaratib tursa, o‘z navbatida qor, yomg‘irlar okean va quruqlikka suvni qaytaradi. Jahon okeanining hayot uchun ahamiyati. Jahon okeanida vujudga kelgan o‘simliklar atmosferani kislorod bilan boyitdi va turli hayvonlar yashashiga sharoit vujudga keltirdi. Suvni vodorod va kislorodga ajratadigan okeanlardagi o‘simliklar dunyosi hozirgacha atmosferadagi erkin kislorodning asosiy manbayi bo‘lib qolmoqda. Okean, atmosfera www.ziyouz.com kutubxonasi 186 va quruqlik o‘rtasida uzluksiz modda almashinuvi ro‘y berib turishini ta’minlaydi. Gidrosfera sirtidan bug‘lanadigan namlik shamol yordamida materikka uchib boradi va yog‘ingarchilik bo‘lib yerni sug‘oradi. Òabiiy suvlar tarkibida erigan holatda turli gazlar, asosan, azot, kislorod va karbonat angidrid mavjud. Atmosferadan suvga o‘tadigan karbonat angidrid o‘simliklardagi fotosintezda ishlatiladi. Hayvonlar va o‘simliklardan iborat organizmlar dunyosi bir yilda karbonat angidriddan 100 mlrd tonna uglerodni ajratib oladi. Okeanda atmo- sferadagiga nisbatan 60 marta ko‘p karbonat angidrid mavjud. Ma’lumki, suvning issiqlik sig‘imi ancha katta, 1 m 3 suvning 1 K ga sovishida ajralib chiqadigan issiqlik miqdori 3300 m 3 havoni 1 K ga qizita oladi. Shuning uchun ham okeanlar va dengizlar quyosh issiqligini saqlovchi va sayyoramiz sirti bo‘ylab taqsimlovchi vazifasini bajaradi.
1. Atmosfera deb nimaga aytiladi va u qanday ma’noni anglatadi? 2. Atmosferaning massasi qancha? U harakatdami yoki tinchlikdami? 3. Atmosferaning tarkibi. 4. Ozon qatlami qanday balandlikda joylashgan va u qanday vazifani bajaradi? 5. Atmosferaning issiqlik balansidagi ahamiyati. 6. Yerdagi temperatura o‘zgarishining kichikligiga sabab nima? 7. Atmosfera qanday qatlamlarga bo‘linadi? 8. Òroposfera qanday qatlam va uning balandligi nimaga teng? 9. Bir sutkada suv havzalaridan qancha suv bug‘lanadi? 10. Suv bug‘lari qanday balandlikda kondensatsiyalanadi? 11. Bulutlar qanday hosil bo‘ladi? 12. Yuqoriga ko‘tarilgan sari temperatura qanday o‘zgaradi? 13. Stratosfera qayerda joylashgan va unda temperatura qanday o‘zgaradi? 14. Stratosfera qanday balandlikkacha davom etadi? 15. Mezosfera qayerda joylashgan? Uning balandligi va unda temperaturaning o‘zgarishi. 16. Òermosferada temperatura qanday o‘zgaradi? 17. Sun’iy yo‘ldoshlar va kosmik kemalar harakatlanishi uchun termosferaning tanlanishiga sabab nima? 18. Ekzosfera qanday balandliklardan boshlanadi? 19. Veneraning atmosferasi Yernikidan nimasi bilan farq qiladi? 20. Yer atmosferasi tarkibida kislorodning ko‘pligiga sabab nima? 21. Boshqa sayyoralar atmosferasi haqida nimalarni bilasiz? 22. Gidrosfera deb nimaga aytiladi? U yer sirtining qancha qismini qoplaydi? 23. Jahon okeanining hajmi qancha va undan bir yilda qancha suv bug‘lanadi? 24. Atmosferadagi erkin kislorodning asosiy manbayi nima? 25. Okeanlar va dengizlarning Yerdagi issiqlik balansini saqlashdagi ahamiyati qanday? www.ziyouz.com kutubxonasi 187 53- §. Qaynash. Bug‘ hosil bo‘lishi va kondensatsiyasida issiqlik balansi tenglamasi M a z m u n i : qaynash; qaynash temperaturasining bosimga bog‘liqligi; solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi; kondensatsiyalanish issiqlik balansi tenglamasi. Qaynash. Qaynash deb, suyuqlikning ham sirti, ham butun hajmi bo‘ylab bug‘ pufakchalarining jadal hosil bo‘lishi bilan bug‘ga aylanish jarayoniga aytiladi. Demak, qaynash — suyuqlikning bug‘ga aylanishi- ning xususiy holidir. Endi ochiq idishdagi suyuqlikni qizdiraylik. Har qanday suyuqlikda ham ma’lum miqdorda erigan gaz mavjud bo‘ladi. Òemperatura ortishi bilan gaz suyuqlikdan ajraladi va idishning ichki devorlariga kichik pufakchalar ko‘rinishida yopishib qoladi. Òemperatura ko‘tarilgan sari pufakchalarning o‘lchamlari orta boradi va suyuqlik sirtiga qalqib chiqa boshlaydi. Suyuqlikning yuqori, kam qizdirilgan qatlamlariga ko‘tarilgan pufakchalarning hajmi, suv bug‘larining pufak ichidagi kondensatsiya- si tufayli kichraya boradi (76- a rasm). Suyuqlikning temperaturasi tenglashganda pufakcha hajmi ko‘tarilish davomida kattalashadi. Bunga sabab pufakcha ichidagi to‘yingan bug‘ning bosimi r T = nkT o‘zgarmay qolgan bir paytda gidrostatik bosim r g = rgh ning kamayishi. Kattalashib borayotgan pufakchaning ichi to‘yintiruvchi bug‘ga to‘la bo‘ladi, chunki temperatura o‘zgarmas bo‘lganda to‘yintiruvchi bug‘ning bosimi hajmga bog‘liq bo‘lmaydi. Pufakcha suyuqlik sirtiga yetganda undagi to‘yintiruvchi bug‘ning bosimi amalda suyuqlik sirtidagi atmosfera bosimiga teng bo‘ladi. Pufakchani to‘ldirib turgan to‘yintiruvchi bug‘ atmosferaga chiqariladi (76- b rasm). Qaynash ro‘y beradi.
Suyuqlik to‘yintiruvchi bug‘ining bosimi tashqi bosimga teng bo‘l- ganda, qaynash jarayoni butun suyuqlik bo‘ylab bir xil tempera- turada ro‘y beradi. Normal sharoitda har bir suyuqlik to‘yintiruvchi bug‘ining bosimi uning sirtidagi tashqi bosimga teng bo‘la- digan ma’lum bir temperaturada qaynaydi. www.ziyouz.com kutubxonasi 188 Bu temperatura qaynash temperaturasi deyiladi. Qaynash temperaturasining bosimga bog‘liqligi. Agar suyuqlik sirtidagi bosim kichikroq bo‘lsa, unda qaynash paytida unga teng bo‘ladigan suyuqlik to‘yintiruvchi bug‘ining bosimi ham pastroq bo‘ladi. Demak, qaynash temperaturasi ham pastroq bo‘ladi. Shunday qilib, qaynash temperaturasi tashqi bosimga bog‘liq bo‘ladi, degan xulosaga kelamiz. Òashqi bosim qancha past bo‘lsa, suyuqlikning qaynash temperaturasi ham shuncha past bo‘ladi. Atmosfera bosimi past bo‘lgan tog‘ cho‘qqilarida suvning dengiz sathidagidan ko‘ra pastroq temperaturalarda qaynashi xulosamizning yaqqol isbotidir. Atmosfera bosimi ancha yuqori — 15 atm (15 · 10 5 Pa)
bo‘lgan bug‘ mashina- larining qozonlarida suvning qaynash temperaturasi 200 °C (473 K) ga yaqin bo‘ladi. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi. Qaynash jarayonida suyuq- likka beriladigan issiqlik miqdori, asosan, quyidagilarga sarflanadi: 1) bug‘ pufaklari hosil bo‘lishida va harakatlanishida tashqi bosimga qarshi ish bajarish; 2) suyuqlikning bug‘lanishi natijasida yo‘qotiladigan issiqlikning o‘rnini to‘ldirish. Bir xil temperaturadagi turli xil suyuqliklarning bir xil miqdorini bug‘ga aylantirish uchun qancha issiqlik miqdori sarflanadi? Òempe- raturasi turlicha bo‘lgan bir xil suyuqlikning bir xil miqdorini-chi? Òabiiyki, har ikkala holda ham turlicha issiqlik miqdori sarflanadi. Bu xulosani oydinlashtirish uchun solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi tushunchasi kiritiladi. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi r deb, qaynash holatidagi 1 kg moddani suyuq holatdan bug‘ holatiga o‘tkazish uchun sarflanadigan issiqlik miqdoriga aytiladi. m massali suyuqlikni bug‘ga aylantirish uchun sarflanadigan issiqlik miqdori Q quyidagicha aniqlanadi: Q = rm. (53.1)
Bundan r Q m = . (53.2)
(53.2) solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi r ning SI dagi birligini topishga imkon beradi: [ ] [ ] [ ]
r Q m = = = 1 J
1kg J kg 1 . www.ziyouz.com kutubxonasi 189 Energiyaning saqlanish qonuniga muvofiq m massali bug‘ning suyuqlikka aylanishida (kondensatsiyalanishda) ham (53.1) ga teng issiqlik miqdori ajralib chiqadi. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi temperaturaga bog‘liq bo‘lib, temperatura pasayishi bilan kattalasha boradi. Bunga sabab, past temperaturali suyuqlik molekulalarining energiyasi kamligi natijasida ularning suyuqlik sirtidan uzilib chiqa olish qobiliyatiga ega bo‘la olishi uchun katta miqdordagi issiqlikning talab qilinishidir.
1. Qaynash deb nimaga aytiladi? 2. Nega dastlab suv bug‘larining pufakchalari yuqoriga ko‘tarilgan sari kichraya boradi? 3. Qachon ko‘tarilgan sari pufakchalar kattalasha boradi? 4. Ko‘tarilgan sari pufakchaning kattalashishiga sabab nima? 5. Kattalashib borayotgan pufakchaning ichida nima bor? 6. Qaynash jarayoni butun suyuqlik bo‘ylab bir xil temperaturada ro‘y berishi uchun qanday shart bajarilishi kerak? 7. Suyuqlik qachon qaynaydi? 8. Qaynash temperaturasi deb qanday temperaturaga aytiladi? 9. Qaynash temperaturasi tashqi bosimga bog‘liqmi? 10. Nima uchun tashqi bosim past bo‘lganda suyuqlikning qaynash temperaturasi ham past bo‘ladi? 11. Nima uchun tog‘ cho‘qqilarida qaynash temperaturasi past bo‘ladi? 12. Nima uchun bug‘ qozonida qaynash temperaturasi yuqori bo‘ladi? 13. Qaynash jarayonida suyuqlikka beriladigan issiqlik miqdori nimalarga sarflanadi? 14. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi tushunchasi nima uchun kiritiladi? 15. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi deb nimaga aytiladi? 16. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligining SI dagi birligi. 17. Bug‘ hosil bo‘lishida sarflangan issiqlik miqdori konden- satsiyalanganda ajralib chiqadigan issiqlik miqdoriga teng bo‘ladimi? 18. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligi temperaturaga bog‘liqmi? 19. Solishtirma bug‘ hosil bo‘lish issiqligining temperaturaga bog‘liqligini qanday tushuntirasiz?
Download 4 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|