O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi

5.2. Birjalar: ta’sischilar, birja a’zolari
Birja ta’sischilari qatoriga birjaning tashkilotchilari sifatida 
namoyon bo‘ladigan institutsional guruh a’zolari kiradi. Ta’sischi-
lar birjani tashkil qilish haqida ta’sis shartnomasini imzolaydilar va 
dastlabki badallarni kiritadilar. Ta’sischilar jismoniy shaxslar ham, 
yuridik shaxslar ham bo‘lishi mumkin. Birja boshqaruv organlari 
jamoat tuzilmasi va statsionar tuzilmadan iborat (3-chizma).
Birja boshqaruv
organlari
Jamoat tuzilmasi
Statsionar tuzilma
Umumiy
yig‘ilish
Saylanma
organlar
Ixtisoslashgan
organlar
Ijrochi
organlar
Birja qo‘mitasi
(kengashi)
Taftish
komissiyasi
3-chizma. Birja boshqaruv organlari.
Jamoat tuzilmasi, o‘z navbatida, birja a’zolarining Umumiy 
yig‘ilish va birja a’zolari yig‘ilishida shakllantiriladigan saylanadi-
gan organlar bilan ifodalanadi.
Umumiy yig‘ilish – bu birja faoliyatining ichki qonun chiqaruv-
chi organi bo‘lib, quyidagi funksiyalarni bajaradi:
– birja va birja savdosiga umumiy rahbarlikni amalga oshirish;
– birja maqsad va vazifalarini, uning rivojlanish strategiyasini, 
ichki tartib-qoidalarini belgilash;
– ta’sis hujjatlari (shartnoma, nizom, savdo qoidalari)ni tas-
diqlash va o‘zgartirish;
37
– birja qo‘mitasi yoki kengashi va taftish komissiyasini saylash 
va tasdiqlash;
– ularning birlamchi tarkibi va tuzilmasiga qo‘shimcha va o‘z-
garishlar kiritish;
– birja faoliyati natijalarini tasdiqlash va foydani taqsimlash;
– dividend to‘lash tartibini, shuningdek, zararlarni qoplash 
shart larini belgilash;
– birjada joylar sonini belgilash (kamaytirish yoki oshirish) va 
ularning a’zolari uchun kvotalar belgilash;
– Birja qo‘mitasi (kengashi)ning tovar seksiyalarini yaratish 
(boshqarish), yangi birja a’zolarini qabul qilish haqidagi qarorla-
rini tasdiqlash;
– ijro qo‘mitasi (kengashi) va birja personali xarajatlar smetasini 
tasdiqlash.
Narxlarni kotirovkalash – bu birja narxlarini birja qoidalari 
bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazish va e’lon qilish.
Birja tovarlari narxini e’lon qilish sotuvchi va xaridorlar uchun 
mo‘ljal bo‘lib xizmat qiladi, ularga navbatdagi birja savdolarida 
o‘z xulq-atvor strategiyasini ishlab chiqishga yordam beradi.
Birja savdosi qatnashchilarini ular uchun noqulay bo‘lgan narx 
o‘zgarishlaridan birja sug‘urtalashi (xejlash) himoya qiladi. Buning 
uchun birjada maxsus bitim turlari va ularni tuzish mexanizmlari-
dan foydalaniladi. Birja savdosi qatnashchilarini sug‘urtalash vazi-
fasini bajarishda birja uni tashkil qilgandan ko‘ra ko‘proq unga xiz-
mat ko‘rsatadi. Birja real va naqd tovar sotuvchilari va xaridorlari 
o‘z xohishi bilan bir vaqtning o‘zida mos keluvchi birja savdolarida 
mijozlar va qatnashchilar sifatida ishtirok etishi uchun sharoitlar 
yaratadi. Bu birjaga ishonchni oshiradi, unga ham bevosita, ham 
vositachilar orqali savdo qiluvchi bozor chayqovchilarini jalb 
qiladi.
Bitimlarning bajarilishini kafolatlash hisob-kitob va kliring birja 
tizimlari vositasida erishiladi. Buning uchun birja o‘zaro talablarni 
hisobga olish yo‘li bilan naqdsiz hisob-kitoblar tizimidan foydala-
nadi va ularning ijro etjlishini tashkil qiladi.

---