O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi k. Z. Xomitov, F. A. Hamidova birja ishi
Download 4.54 Kb. Pdf ko'rish
|
Birja ishi SANPINga
|
14.3. Kliring
Kliring – bu taqqoslash tugaganidan so‘ng boshlanadigan va bitim ijrosi oldidan tugallanadigan tadbirlar majmuyidir. Kli- ring bevosita pul mablag‘larining o‘tkazilishini yoki qimmatli qog‘ozlarning topshirilishini o‘z ichiga olmaydi. Kliring bosqichi ikki tadbirdan iborat: 1. Yakuniy taqqoslash hujjatlarini rasmiylashtirishning haqi- qiyligi va to‘g‘riligini tahlil qilish tadbiri. Agar taqqoslash bosqichi kompyuter faylini shakllantirish bilan tugallansa, u holda kliring shifrlash kalitini tekshirish va qabul qilinadigan axborotning hi- moyalanishidan boshlanadi. 2. O‘tkazilishi lozim bo‘lgan pul summalarini va bitim yakuniga ko‘ra yetkazib berilishi kerak bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini hisoblash tadbiri. Xarid qilingan qog‘oz uchun to‘lov summasidan tashqari, qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarga solinadigan soliq (agar u mazkur mamlakatda joriy etilgan bo‘lsa), birja yig‘imlari, brokerlar uchun vosita haqlari va hokazolar to‘lanishi lozim. Turli bitimlar bo‘yicha vujudga kelgan va bir vaqtning o‘zida bajarilishi kerak bo‘lgan qarshi talablarning o‘zaro hisobga olinishi ham qo‘llanishi mumkin. Oldi-sotdi bitimini tuzayotib, ikkala kontragent ham ma’lum huquq va majburiyatlarni qo‘lga kiritadi. Xaridor, masalan, sotuv- chiga nisbatan unga tegishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini yetkazib berishni talab qilish huquqiga ega bo‘ladi va, shu bilan birga, tegishli pul summasini to‘lash majburiyatini oladi. Sotuv- chi esa qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berishga majbur bo‘ladi va unga to‘lanishi lozim bo‘lgan pul summasini talab qilish huquqi- ni qo‘lga kiritadi. Pirovardida sotuvchi va xaridor bir-biriga nis- batan bir vaqt ning o‘zida ham kreditor, ham qarzdor bo‘ladi. Faqat bitimning yakuniy bosqichida ularning majburiyatlari bajariladi va talablari qondiriladi. Kliring bosqichida ularning o‘zaro talab va majburiyatlari belgilanadi hamda hisoblab chiqiladi. Hisoblab chiqish tadbiri – bu kliringning butun bosqichidagi eng muhim ja- rayondir. To‘lanishi lozim bo‘lgan summalari va yetkazib berili- 134 shi kerak bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdorini hisoblashning bir necha usullari mavjud. Hisoblashaing aniq usuli va tadbirini belgi- lab beruvchi asosiy ornil bu qarshi talablar o‘zaro hisobga olinishi- ni tashkil etishning tanlangan usulidir. Ayrim savdo tizimlarida (odatda, birjadan tashqari bozorda) ta- lablar hech qanaqa qarshi hisobga olinmaydi. Har bir bitim boshqa bitimlardan alohida u tuzilgan ko‘rsatkichlarga to‘liq mos kelgan holda bajariladi. Bunday vaziyatda kliring bosqichida sotuvchi uchun har bir aniq bitim bo‘yicha u yetkazib berishi lozim bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar miqdori va unga to‘lanishi kerak bo‘lgan pul mablag‘lari summasi, turli yig‘im va soliqlar chiqarib tashlan- gan holda hisoblab chiqiladi. Xaridor uchun har bir alohida bitim bo‘yicha unga tegishli bo‘lgan qimmatli qog‘ozlarning miqdori va u kontragentga to‘lashi lozim bo‘lgan pul mablag‘lari summasi, turli soliq va yig‘irnlar qo‘shilgan holda hisoblanadi. Bu hisoblab chiqishning ancha oddiy usulidir. O‘zaro hisobga olish (qarz surishish) jarayoni kechayotgan davrda kliring ancha murakkablashadi. Qarshi talablarning o‘za- ro hisobga olinishi deyarli har bir zamonaviy birjada birja a’zolari tomonidan tuziladigan bitimlar bo‘yicha to‘lovlar va qimmat- li qog‘ozlar yetkazib berilishining miqdorini kamaytirish uchun qo‘llaniladi. Chunki qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bir kunlik aylan- ma yuz minglab bitimlarni tashkil etadigan va bir savdo sessiyasida o‘n millionlab qimmatli qog‘ozlar sotiladigan va xarid qilinadigan yirik fond birjalarida bunday bitimlarni «birga bir» amalga oshirish samara bermaydi. Birja savdolarining yakuniga ko‘ra to‘lov ope- ratsiyalari miqdorini kamaytirish va ularni amalga oshirish algorit- mini osonlashtirish uchun bunday vaziyatlarda o‘zaro hisobga olish jarayoni qo‘llaniladi. U kliring tadbirining birmuncha murakkab- lashuviga qaramay, bitimlar ishtirokchilarining har bir aniq bitim bo‘yicha to‘lovlar va yetkazib berishlarni alohida amalga oshi- rish uchun qo‘shimcha hamda boshqa xarajatlari bilan potensial chiqimlariga qaraganda markazlashtirilgan kliring tizimini tashkil etish xarajatlarini ancha kamaytiradi. O‘zaro hisobga olish ikki to- monlama va ko‘p tomonlama bo‘lishi mumkin. 135 Download 4.54 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|