O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi «organik kimyо»

Ma’ruza № 2. Alkanlar
Alkanlarning gomologik qatori, gomologik qator farqi. Izomerlanishi, nomlanishi-tasodifiy, ratsional, IYuPAK nomenklaturasi
Eng oddiy organik birikmalar uglevodorodlardir. Molekulasidagi uglerod atomlari izaro oddiy bog’ bilan bog’langan, qolgan valentliklari vodorod atomlari bilan tiyingan uglevodorodlar alkanlar deyiladi. Alkanlarning dastlabki vakili CH₄ metandir, undan keyin C₂H₆ etan, C₃H₈ propan, C₄H₁₀ butan, C₅H₁₂ pentan, C₆H₁₄ geksan, C₇H₁₆ geptan, C₈H₁₈ oktan va hakozo umumiy formulasi C_nH_2n+2 va bir-biridan CH₂ gurushga farq qiluvCHi qatorni alkanlarning gomologik qatori deyiladi. Metan vodorodlarini alkil radikallariga almashtirishdan boshqa alkanlarni hosil qilish mumkin. Alkanlar tarmoqlangan va tarmoqlanmagan zanjirli bo’ladi. Izomeriya hodisasi butandan boshlanadi:

Alkanlarni nomlash. Organik birikmalar uch xil nomenklatura bo’yicha nomlanadi: tasodifiy (empirik), ratsional va IYuPAK bo’yicha.
Tasodifiy nomlash: bu nomlash moddaning ochilish tarixi yoki uning olish manba’i bilan bog’liqdir. M-n. CH₄ -metan botqoq gazi, HCOOH-chumoli kislota, CH₃CHOHCOOH-sut kislota va sh.k.
Ratsional nomlash: barcha alkanlar gomologik qatorning dastlabki vakili metanning bitta yoki bir necha vodorodini boshqa radikallarga almashingan hosilasi deb qaraladi:
,
Bu nomlash murakkab bilmagan alkanlarni nomlash uchun qulaydir.
IYuPAK (sistematik) nomenklaturada nomlash
Alkanlarni IYuPAK bo’yicha nomlash uchun quyidagi tartib qabul qilingan:
1.Asos sifatida uglerod atomlarining eng uzun zanjiri tanlab olinadi. Zanjirga bog’langan alkil radikali irinbosar sifatida qaraladi;
2.Tanlab olingan eng uzun zanjir nomerlanadi. Nomerlash zanjirning tarmoqlanishi chetga yaqin bo’lgan tomonidan boshlanadi;
3.Agar zanjirning bitta yoki bir nechta uglerod atomlarida irinbosarlar joylashgan bo’lsa, nomlanganda nomer shar bir irinbosarga qiyiladi va vergul bilan ajratiladi, bir xil irinbosarlarning soni di-, tri-, tetra- va sh.k. grek sonlari bilan kirsatiladi.
4.Alkan molekulasida turli irinbosarlar bo’lib, ular uglerod atomlarining soni va tarmoqlanish darajasi bilan farq qilsa, alkanni nomlashda irinbosarlar alfavit bo’yicha nomlanadi.

5-Izopropil-2,5-dimetil-4-etilnonan
5.Alkanning tarmoqlangan uzun zanjiri nomerlanadi, nomerlash uglevodorod asosiy zanjiri bilan bog’langan uglerod atomidan boshlanadi. Irinbosar nomi qavs ichida yoziladi:

2-Metil-5-(1,2-dimetilpropil)nonan

5-(1-metilpropil)dekan, 5-ikilamchi-butildekan

Uglerod atomlari birlamchi (-), ikilamchi (q), uchlamchi () va to’rtlamchi ( ) bo’ladi. Bitta uglerod bilan bog’langan uglerod atomiga birlamchi, ikkita bilan bog’langaniga ikilamchi, uchta bilan bog’langan bo’lsa uchlamchi va to’rtta bilan bog’langan bo’lsa to’rtlamchi uglerod atomi deyiladi. M-n:

Alkan molekulasidan bitta vodorod tortib olinsa alkil radikali hosil bo’ladi:

Alkil radikalining nomi alkanning -an qishimchasini -il almashtirib hosil qilinadi. CH₃-metil, CH₃CH₂-etil, CH₃CH₂CH₂-propil, (CH₃)₂CH-izopropil, C₄H₉-butil, CH₃CH(CH₃)CH₂-izobutil, CH₃CH₂(CH₃)CH-ikilamchi butil, (CH₃)₃C-uchlamchi butil radikallari.
Tarmoqlangan alkil gurushini nomlash uchun zanjir nomerlanadi: