Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

Broun нarakati. Kolloid eritmalarni ultramikroskop orqali tekshirib, kolloid 
zarrachalar har doim harakatda ekanligini koʻrish mumkin. 1827-yilda ingliz 
botanik olimi R.Broun mikroskop orqali suyuqlikka tushirilgan gul changini 
toʻxtovsiz va tartibsiz harakatda ekanligini kuzatdi. Shuning uchun bu harakat 
olimning sharafiga Broun harakati deb nomlandi. Keyinchalik Broun bu hodisani 
boshqa xilma-xil moddalarda kuzatib, bu harakat moddaning tabiatiga bogʻliq 
boʻlmasdan, balki temperaturaga, zarrachaning katta-kichikligiga hamda 
suyuqlikning qovushqoqligiga bogʻliqligini aniqladi. Ammo, Broun harakatining 
sababi nimada ekanligi uzoq vaqtgacha aniqlanmay qolindi. Keyinchalik gazlar 
kinetik nazariyasining rivojlanishi tufayli bu harakatning sabablarini aniqlash 
mumkin boʻldi. Bu nazariyaga muvofiq, suyuqlik molekulalari hamma vaqt 
harakatda boʻladi, ular suyuqlikka tushirilgan zarrachaga kelib uriladi va uni har 
tomonga 
siljitadi. 
Bundan 
kelib 
chiqadiki, 
Broun 
harakati 
suyuqlik 
molekulalarining issiqlik harakatidan yuzaga kelar ekan. 
29-rasm. Suyuqlikdagi zarrachallarning Broun harakati sxemasi. 
Yuqoridagi 29-rasmda mastika suspenziyasining zarrachasi harakati 
tasvirlangan boʻlib, unda zarrachaning har 30 sekundda oʻtgan yoʻlining 
tekislikdagi proeksiyasi koʻrsatilgan. Zarrachaning siljishi Broun harakatining 
qanchalik sust yoki tez boʻlayotganligini koʻrsatadi. 
Kolloid zarrachasini harakat yoʻli doimo oʻzgarib turadi, uning oʻtgan yoʻlini 
chizib borish juda qiyin. Kolloid zarracha yoʻlining ma‘lum vaqt ichida oʻzgarishi 

---

56 
zarrachaning siljishi deyiladi. 1905-yilda Eynshteyn va 1906-yilda Smoluxovskiy 
bir-birlaridan bexabar holda Broun harakatining kinetik nazariyasini yaratdilar. 
Eynshteyn Broun harakatiga gaz qonunlarini qoʻllab, zarrachaning 

t vaqt 
ichida oʻrtacha siljishining kvadrat qiymatini aniqlash formulasini topdi: 




bunda, D - erigan moddaning diffuziya koeffitsienti boʻlib, quyidagi formula bilan 
topilishi yuqorida aytib oʻtildi: 


r
k T
D
6

bu yerda, N - Avogadro soni, R - gaz konstantasi,T – absolyut temperatura, 

- 
suyuqlik qovushqoqligi, r - zarracha radiusi. 
Agar Eynshteyn tenglamasiga 



formuladagi D ning qiymatini 
qoʻysak:
t
r
N
RT
x







3
1
2
kelib chiqadi. Buni Eynshteyn-Smoluxovskiy tenglamasi deb yuritiladi. Bu 
tenglamaning foydali tomoni shu yerdaki, 
dan boshqa hamma kattaliklarni 
tajribadan topish mumkin. Bundan foydalanib N - ni ya‘ni Avogadro sonini topish 
mumkin. Perren bu formuladan, foydalanib mastika va gummigut suspenziyalari 
bilan oʻtkazilgan tajribalarining natijalari asosida Avogadro soni 

ga teng 
boʻlishini topdi. Fletcher yogʻ zarrachalari bilan oʻtkazilgan 6000 ta tajribasi 
asosida Avogadro soni 
ekanligini topdi. Bu topilgan qiymatlar hozirgi 
zamonda qabul qilingan Avogadro soni (
) ga juda yaqin sonlardir.
Broun harakati hamda diffuziya hodisasini atroflicha va chuqur oʻrganish 
fluktuatsiya nazariyasining yaratilishiga sabab boʻldi. Fluktuatsiya – sistemaning 
mikrohajmida zichlik, konsentratsiya yoki boshqa parametrlarning oʻrtacha 
muvozanat qiymatidan oʻz holicha chetlashishidir (30-rasm). 

---

57