Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

89-rasm. Ochiq va yopiq koagulyatsiya 
Koagulyatsiya sodir boʻlganligini bevosita koʻrish mumkin boʻlsa, u ochiq 
koagulyatsiya, koʻrish mumkin boʻlmasa, yashirin(yopiq) koagulyatsiya deyiladi 
(89-rasm). Ochiq koagulyatsiya boʻlishi uchun elektrolit konsentratsiyasi 
koagulyatsiyalanish konsentratsiyasi (koagulyatsiya chegarasi) qiymatidan ortiq 
boʻlishi kerak. 
Kolloid eritmaning loyqalanishi, keyinchalik choʻkmaga tushishi va zol 
rangini oʻzgarishi koagulyatsiya sodir boʻlganini bildiradi. Agar kolloid eritmaga 
har qanday elektrolitdan etarli miqdorda qoʻshilsa, koagulyatsiya sodir boʻladi. 
Koagulyastiyaga oid hodisalar tabiatda juda keng tarqalgan va ularning 
turmushda, hayotda ahamiyati kattadir. Masalan, qand ishlab chiqarish sanoatida 
qand lavlagining sharbatini tozalashda koagulyatsiya jarayonidan keng 
foydalaniladi. Koagulyatsiyaning qoʻllanilishiga yana bir misol tuproqning hosil 
boʻlishidir, ya‘ni tuproq juda murakkab kolloid sistema deb qaraladi. Tuproq 
zarrachalarining katta-kichikligi, ularning shakli, tuproqda har xil mineral 

---

177 
moddalarning erishi ularning miqdori va tabiati tuproqning yutish qobiliyatiga 
buning natijasida uning unumdorligiga katta ta‘sir koʻrsatadi. 
Masalan, tuproq togʻ jinslarining nurashi, yuvilishi, gidrolizlanishi kabi 
hodisalar natijasida hosil boʻladi. Bunday jarayonlar oqibatida 
kabi suvda erimaydigan oksidlar, ularning gidroksidlari va tarkibida metall boʻlgan 
(
hamda
) eruvchan oksidlar hosil boʻladi. Tuproqdagi suvda 
erimaydigan tarkibiy qismlarning gidrolizlanishi va ular orasida sodir boʻladigan 
uzoq muddat davom etadigan oʻzaro koagulyatsiya jarayonlari tufayli 
strukturalangan koagulyantlar, ya‘ni oʻz xossalari bilan koagellarga yaqin gellar 
(iviq moddalar) hosil boʻladi. Ana shunday har xil kolloid-kimyoviy jarayonlarni 
uzoq vaqt davomida sodir boʻlishi xilma-xil tuproqlar paydo boʻlishiga sabab 
boʻladi.
Xuddi shunday, balchiqlarning paydo boʻlishi ham koagulyatsiya 
jarayonining natijasidir. Koʻp daryolarning quyilish joylarida balchiqlar hosil 
boʻladi. Daryolarning suvida juda koʻp organik gumin moddalar boʻladi, ular 
minerallardan kelib chiqqan zarralarni daryo tubiga choʻkib ketishidan saqlab 
turadi. Shu sababli ham suv ancha loyqa koʻrinishda boʻladi. Agar shu suv dengiz 
suvi bilan uchrashsa dengizning shoʻr suvi tarkibidagi tuz ionlari ta‘siridan 
koagulyatsiya sodir boʻladi. Natijada ekin uchun juda zarur unumdor tuproq hosil 
boʻladi. Katta daryolarning (Nil, Missisipi, Volga, Don, Dnepr, Amudaryo, 
Sirdaryo, Dunay) quyilish joylarida ana shu tarzda unumli tuproqlar hosil boʻlgan 
deyish mumkin.