Oʻzbekistоn respublikasi оliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi r. I. Ismailov, R. M. Davlatov, M. B. Mamatqulova

V BOB. KOLLOID SIST EMALARNING ELEKTR XОSSALARI VA 
QOʻSH ELEKTR QAVATNING TUZILISHI. KOLLOID 
SISTEMALARNING BARQARORLIGI VA KOAGULYATSIYASI. 
11-§. ZОLLARNING ELEKTR XОSSALARI. 
11.1-§. Dispers sistemalardagi elektrokinetik hodisalar. Elektroforez va 
elektroosmos. 
Qoʻsh elektr qavatning hosil boʻlish mexanizmlari. Fazalararo sirtda sodir 
boʻladigan elektr hodisalar (xuddi adsorbsiya kabi) ortiqcha sirt energiyaning 
fazalar orasidagi oʻzaro ta‘sir kuchlarining mavjudligi natijasida kelib chiqadi. 
Geterogen sistemalar oʻzlarining sirt energiyalarini kamaytirishga intilishlari 
natijasida sirt qavatdagi qutbli molekulalarning, ionlar yoki elektronlarning 
harakati ma‘lum yoʻnalishda oʻzgaradi, ya‘ni ionlar kimyoviy-potensiali katta 
boʻlgan fazadan kimyoviy potensiali kichik boʻlgan fazaga oʻtadi. Natijada bir-
biriga tegib turgan fazalar chegarasida kattalik jihatidan oʻzaro teng, lekin qarama-
qarshi ishorali zarrachalar qavati hosil boʻladi. Shunda oʻzining potensialiga, 
zaryadiga va boshqa xossalariga ega boʻlgan qoʻsh elektr qavat vujudga keladi va 
muvozanat holat qaror topadi. 

---

131 
65-rasm. Qoʻsh elektr qavatning hosil boʻlish sxemasi 
Elektrоkinetik hоdisalarni dispers faza sirtida qoʻsh elektr qavat, ya‘ni dispers 
faza va dispers muhit oʻrtasida pоtensiallar farqi hоsil boʻlishi bilan tushuntirish 
mumkin. Agar dispers faza bir xil ishоrali zaryad tashisa, suyuq muhit qarama-
qarshi ishоrali zaryadga ega boʻladi. Tashqi elektr maydоn ta‘sirida bu fazalar bir-
biriga nisbatan harakatga keladi. Masalan, manfiy zaryadlangan dispers faza 
zarrachasi elektr maydоn ta‘sirida anоdga tоmоn harakatlanadi. Suyuqlikdan 
kapillyarga pоtensiallar ayirmasining qoʻshilishi tufayli musbat zaryadlangan 
iоnlar suyuqlik bilan birga katоdga tоmоn harakatlanadi (65-rasm). 
Qoʻsh elektr qavatning hosil boʻlishini tushuntiradigan uchta mexanizm taklif 
qilingan: 

Ion yoki elektron holatdagi zaryadning bir fazadan ikkinchi fazaga oʻtishi, 
masalan, gaz faza bilan chegaralanib turgan metall oʻz ionlarini gaz fazaga bera 
oladi. Metalldan ionning chiqib ketish tezligi esa temperaturaga bogʻliq va 
temperatura oshgan sari uning chiqib ketish intensivligi ham oshib boradi. 
Fizika fani nuqtai-nazaridan bu hodisa termoelektron emissiya deb ataladi. 
Elektronlarning chiqib ketishi oqibatida metallning sirti musbat zaryadga, gaz 
faza esa manfiy zaryadga ega boʻlib qoladi va qoʻsh elektr qavat hosil qiladi. 
Demak, eritmaga biror faza tushirilsa, eritmadan oʻsha tushirilgan faza 
moddasi tarkibiga kirgan element ionlari birinchi navbatda tushirilgan fazaga 
adsorbsiyalanadi. 

Qoʻsh elektr qavat hosil boʻlishining ikkinchi mexanizmi qattiq faza tarkibiga 
kirmaydigan ionlarning fazalararo sirtga tanlanib adsorbsiyalanishidan iborat. 
Bunda sistemaga aralashib qolgan qoʻshimcha moddalar tarkibidagi ionlar 
adsorbsiyalanadi. Masalan, metall-suv sistemasiga osh tuzining eritmasi 
qoʻshilsa, metall sirtiga xlorid ionlar tanlab adsorbsiyalanadi. Buning natijasida 
metall sirtida ortiqcha manfiy zaryad (xlorid ionlari qavati) va eritmaning 
metall sirtiga yaqin joyida natriy ionlaridan iborat musbat zaryad qavati hosil 
boʻladi. Bular ham qoʻsh elektr qavat hosil qiladi. 

Qoʻsh elektr qavat hosil boʻlishining uchinchi mexanizmida ikki fazadan iborat 
boʻlgan sistemaga ionlarga ajralmaydigan modda qoʻshilgan boʻlib, u fazalar 

---

132 
chegarasida adsorblana olmasin. Bunday hollarda fazalarni tashkil qilgan 
moddalar tarkibidagi qutbli molekulalar oʻz vaziyatini biror bir faza tomonga 
oʻzgartirib, chegara sirtga manfiy yoki musbat ishorali zaryad beradi. Qaysi 
ishorali zaryad berishi esa bir-biriga tegib turgan ikki fazadan iborat 
sistemaning dielektrik singdiruvchanligiga bogʻliq boʻladi. Qaysi birining 
dielektrik singdiruvchanligi katta boʻlsa, oʻsha faza musbat zaryadlanadi. Agar 
suv bilan qattiq jism sistemasini oladigan boʻlsak, u holda suvning dielektrik 
konstantasi (ya‘ni singdiruvchanligi) katta boʻlgani uchun (

81) suv va qattiq 
jismdan iborat sistemada hosil boʻlgan qoʻsh elektr qavatda suvga tushirilgan 
qattiq modda sirti manfiy zaryadga suv sirti esa musbat zaryadga ega boʻladi.