O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi r. D. Do‘smuratov

10.2.2. Chorva mollarining son ko‘rsatkichlari 
 
Chorvachilikda ishlab chiqarilgan mahsulotning umumiy hajmi 
bevosita chorva mollarning bosh soni va uning mahsuldorligiga 
bog‘liqdir. Chorva mollarining bosh soni-chorvachilik mahsulotlarini 
aniqlashda, yem-xashakka bo‘lgan talabni aniqlashda, chorvachilik in-
shootlarini qurishda, ishchi kuchiga bo‘lgan talabni aniqlashda keng 
foydalaniladi. Chorva mollarni bosh soni xo‘jalikning kundalik, oylik, 
choraklik hamda yillik hisobotlaridan 1 yanvargacha bo‘lgan holatiga 
binoan, ularning bosh sonini quyidagi uch ko‘rsatkich orqali aniqlash 
mumkin: 
1. Chorva mollarining ma’lum muddatga bo‘lgan soni; 
2. Chorva mollarining ma’lum bir davrdagi o‘rtacha bosh soni; 
3. Chorva mollarining shartli soni. 

---

 
 
330
Chorva mollarning ma’lum muddatga bo‘lgan (har qaysi oyning, 
choraklikning va yilning boshiga) soni to‘g‘risidagi ma’lumotlardan, 
mollar soniga bog‘liq bo‘lgan yutuqlarni, mollar soni rejasining 
bajarilishini nazorat etish, yem-xashakka bo‘lgan talabni 
rejalashtirishda, tarmoq taraqqiyotini tavsiflashda keng foydalaniladi. 
Bizga ma’lumki, yil davomida chorva mollar bosh soni – buzoq 
olish, zotli mollarni chetdan sotib olish, davlatga mollarni so‘yib, go‘sht 
sifatida sotish, mollarning nobud bo‘lishi va boshqa holatlar o‘zgarib 
turganligi sababli, chorva mollarining sonini ma’lum muddatga 
hisoblashdan tashqari, ularning u yoki bu davr uchun o‘rtacha sonini 
ham aniqlash zarurdir. 
Chorva mollarining ma’lum bir davrdagi o‘rtacha son ko‘rsatkichi 
orqali, chorva mollarni oziqlantirish darajasi, bir bosh mol hisobiga 
sarflangan mehnat birligi hamda yetishtirilgan yalpi mahsulot, 
mahsuldorlik darajasi va boshqalar aniqlanadi. Chorva mollarining 
oylik, choraklik va yillik o‘rtacha sonini aniqlash uchun-oddiy usul, 
o‘rtacha arifmetik (ham oddiy ham tortgichli) va o‘rtacha xronologik 
miqdorlar formulalaridan keng foydalaniladikim, ularni batafsil quyida 
o‘rganib chiqamiz. 
Oddiy usul. Bunda, har oyning boshi va oxirida chorva mollarining 
bosh soni berilgan bo‘lsa, shu oy uchun o‘rtachasini oddiy usul bilan 
aniqlash mumkin. Bu formula quyidagi ko‘rinishga ega: 
2
2
1
x
x
X
+
=
 
Bu yerda - x
1
 va x
2
 oy boshi va oy oxiridagi chorva mollarining 
bosh soni; X- shu oydagi chorva mollarining o‘rtacha bosh soni.  
Misol: 1 yanvardagi sigirlar soni -250;  
1 fevraldagi sigirlar soni -260;  
1 martdagi sigirlar soni -264;  
1 apreldagi sigirlar soni -270. 
Endi yuqoridagi formulalar orqali har bir oy uchun chorva mol-
larining o‘rtachasini aniqlaymiz: 
Yanvar oyi uchun(250+260) / 2 = 255 (bosh) 
Fevral oyi uchun (260+264) / 2 = 262 (bosh) 
Mart oyi uchun (264+270) / 2 = 267 (bosh) 
Oddiy o‘rtacha arifmetik. Agarda, chorva mollarining har oy uchun 
o‘rtachasi aniqlangan bo‘lsa, o‘rganilayotgan ma’lum davrdagi (masalan 
bir choraklik uchun) chorva mollarining o‘rtachasini aniqlash uchun od-
diy o‘rtacha arifmetik formula orqali aniqlanadi:  

---

 
 
331
i q 1,2,3,..., n; 
n
x
X
i
∑
=
 
Bu yerda, x - o‘rganilayotgan hodisaning belgisi; 
n - o‘rganilayotgan hodisaning soni; 
X - o‘rganilayotgan hodisaning o‘rtachasi. 
Endi yuqoridagi hisoblangan har bir oy uchun chorva mollarining 
o‘rtacha sonini ushbu formulaga quyib hisoblaymiz: 
261
3
784
3
267
262
255
3
=
=
+
+
=
=
∑
=
n
x
X
i
  
Statistika chorva mollarining u yoki bu davrdagi o‘rtacha sonini 
aniqlash bilan bir qatorda ularning shartli bosh sonini ham hisobga olib 
boradi. 
Shartli chorva mollar soni. Ma’lumki, chorva mollarining har xil 
turlari va guruhlari bo‘yicha ularning umumiy (fizik) bosh sonini 
qo‘shish usuli bilan hisoblab bo‘lmaydi. Shuning uchun ham chorva-
chilikning umumiy ahvoli va taraqqiyotini tavsiflash uchun «Chorva 
mollarining shartli bosh soni» ko‘rsatkichi keng qo‘llaniladi.  
«Chorva mollarining shartli bosh soni» ni aniqlash uchun dastavval 
mollarning turlari va guruhlari bo‘yicha fizik sonlarini belgilangan koef-
fitsientlarga ko‘paytirib, kelib chiqqan natijalarni qo‘shish yo‘li bilan 
topiladi. Amalda barcha chorva mollar va parrandalarning shartli 
qoramolga aylantirib olinadi. Boshqa chorva mollar va parrandalar 
shunga nisbatan hisoblab topiladi. Bular uchun belgilangan koeffitsient-
larga asos qilib, bir bosh molning o‘rtacha qiymati va iste’mol qilinadi-
gan yem-xashak  miqdori olinadi. Bu qabul qilingan koeffitsientlarni 
quyidagi 10.2-jadval orqali keltiramiz: