O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi s. A. Rasulov, V. A. Grachev

3.34- rasm. Aluminiyning gaz fazasining komponentlari bilan o‗zaro ta‘sirlashuv 
reaksiyalarining ΔG ° = f ( T ) bog‗lanishlari. 
Tozalash. Aluminiy qotishmalarini suyuqlantirishda pechda tozalash usuli ham, 
turli usullar bilan pechdan tashqarida ishlov berib tozalash ham qo‗llaniladi. 
Aluminiy qotishmalarini eng ko‗p tarqalgan tozalash usullari – tozalovchi fluslar va 
boshqa qo‗shimchalar bilan ishlov berish, gazlar yuborib tozalash va filtrlash; 
ba‘zan elektr flus yordamida tozalash qo‗llaniladi (1.10- rasmga q.) [20, 23, 24]. 
Fluslarning tarkibi 3.10- jadvalda keltirilgan. Ularning barchalarining tarkibida 
Δ
G

---

224 
xlorli va ftorli birikmalar bo‗ladi. Suyuqlantirilgan metallni pech atmosferasi bilan 
o‗zaro ta‗sirlashishdan saqlash uchun qoplama fluslar ishlatiladi. Ular mumkin 
qadar kichik solishtirma massaga va eng kam gigroskopiklikka ega bo‗lishi, metall 
sathi bo‗yicha tekis qatlam bo‗lib joylashishi va shlak olinayotganda uning 
yuzasidan oson ajralishi kerak. Qoplama fluslar pechga shixta yuklanayotganda 
kiritiladi. Al—Mg sistema qotishmalarini suyuqlantirishda 4, 5, 6- fluslar, qolgan 
barcha qotishmalar uchun 1 - va 2- fluslar ishlatiladi (3.10-jadval). 
3.10- jadval 
Aluminiy qotishmalarini suyuqlantirishda 
foydalaniladigan fluslar 
Flus № 
NaCl 
KC1 
Na
3
AlFe
6
CaF
2
MgF
2
MgCl · KCl 
NaF 
1 
45 
55 
2 
37 
50 
6,5 
6,4 
3 
35 
50 
15 
4 
100 
5 
15 
85 
6 
15 
85 
7 
30 
47 
23 
8 
40 
60 
9 
15 
85 
10 
47,5 
47,5 
5 
11 
35 
40 
10 
15 
12 
56,5 
11,5 
7 
25 
13 
50 
10 
10 
30 
7 – 11 – tozalaydigan fluslarni bevosita tarqatish pechining kovshi yoki 
tigelidagi suyuqlanma yuzasiga kiritish mumkin. Lekin bu kam samarali, chunki 
ular bu holda qoplama fluslar rolini o‗ynaydi va suyuqlanmani faqat qisman 
tozalaydi. Suyuqlanmaga ular qalpoq (1.9, 1.10- rasmlarga q.) yordamida kiritilsa, 
ancha samarali bo‗ladi. Masalan, ZILda bu usul bilan 10, 11- suyuq fluslar kiritiladi. 

---

225 
Universal fluslar alohida gruppani tashkil etadi. Ularga ishlov berish qotishmani 
tozalash va modifikatsiyalash operatsiyalarini birga bajarishga imkon beradi (12- va 
13- 
fluslar). 
Ularning 
tarkibida, 
odatda, 
NaF 
qatnashadi, 
flusning 
modifikatsiyalovchi ta‘siri NaF ning bo‗lishi bilan tushuntiriladi. Flus tarkibidagi 
NaF miqdori 60% ga yetishi mumkin. 
Xlorni gazlar bilan tozalash operatsiyasi 5—20 min davomida 720—730 °C 
temperaturalarda bajariladi. Bunda inert gaz sarfi ishlov berilayotgan metall 
massasidan 0,3—1% ni tashkil qiladi. Qotishmani inert gaz bilan ishlash jarayoni 
metallda 
erigan 
gazning 
pufakchalarda 
diffuziyalanishi, 
shuningdek, 
pufakchalarning suyuqlanmada bo‗lgan boshqa muallaq metallmas aralashmalarga 
nisbatan flatatsion ta‘siriga asoslangan. 
Suyuqlanmani xlor bilan ishlash yuqori darajada tozalashni ta‘min- laydi. Lekin 
xlor zaharli, shu boisdan tozalash ishlarini bajarish uchun maxsus qurilmalar 
(germetik kameralar, kovshlar, yaxshi ventilatsiya, izolatsiyalangan xona va shunga 
o‗xshashlar) talab etiladi, bular esa ushbu jarayonning qo‗llanilishini cheklaydi. Shu 
boisdan aluminiy qotishmalaridan shakldor quymalar ishlab chiqarishda 
suyuqlanmalarning xloridlar (xlorli rux, xlorli marganes, geksaxloretan, xlor to‗rt 
titan va boshq.) bilan ishlanishiga bog‗liq bo‗lgan jarayonlar keng qo‗llaniladi. 
Xloridlar yuqori darajada gigroskopik bo‗lgani uchun foydalanish oldidan, 
albatta, quritilishi kerak va suyuqlanmaga qalpoqda kiritiladi, chunki zichligi kichik 
bo‗ladi. Ularning sarfi ishlov beriladigan suyuqlanma massasidan 0,5—2% ni 
tashkil qiladi. Jarayonning temperaturasi 700—730 °C. Shuni hisobga olish lozimki, 
past temperaturalar tozalash samarasini pasaytiradi, yuqori temperaturalar esa 
qotishmaning jadal oksidlanishiga olib keladi. Geksaxloretan zichligi 2,09 • 10