O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

oligopolistik ustunligi, lokalizatsiya (mahalliy resurslar va sharoitlardan 
foydalanish) ustunligi, va internalizatsiyalash ustunligi. Jahon bozoriga yorib 
kirish va unda yashab qolishi uchun kompaniya ma’lum oligopolistik ustunlikka ega 
bo‘lishi lozim, bu mablag‘ bo‘ladimi, texnologiya yoki boshqaruv mahorati 
bo‘ladimi, ahamiyati yo‘q. Ular tufayli X(iks) mamlakatlardan kompaniya U(igrik) 
mamlakatdagi mahalliy firma ishlab chiqarishidan ishlab chiqarishda ustunlik qila 
oladi va yuqori daromad oladi. 
Ekletik nazariyaning ikkinchi elementi - lokalizatsiya ustunligi. Maksimum 
foyda olib firma uning resurs potensiali joylashgan mamlakatinikiga tayanadimi 
yoki mablag‘ importchi mamlakat resursidan foydalanish kerakmi - bir qarorga 
keladi.
Internatsional ishlab chiqarish tipiga bog‘liq holda kompaniya turli 
lokalizatsiya ustunligini oladi. Xorijiy kapital bilan xom ashyo qazib olish va 
materiallar ishlab chiqarishni tashkil etishda TMK mahalliy tabiiy resurslarga egalik 
qiladi. Importning o‘rnini bosuvchi ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish (tovarlarni 
importdan olish o‘rniga ishlab chiqarish)da TMK lokalizatsiya ustunligidan 
foydalanadi. Shu yo‘l bilan o‘zida ortiqcha molni kamaytiradi va bozorga kirish 
uchun yo‘l ochadi. Eksport platformasi yaratishda, ya’ni xorijiy kapital bilan jahon 
bozorida sotish uchun tayyor mahsulot ishlab chiqarishni tashkil etishda ularni 
joylashtirishning hal qiluvchi omili arzon ishchi kuchi va davlat tomonidan 
rag‘batlantirish, masalan TMKga soliq imtiyozlari berish hisoblanadi. 

---

224 
Nazariyaning uchinchi elementi - internalizatsiya (baynalminallashuv) 
ustunligi. Internalizatsiya tushunchasi shuni bildiradiki, firma uning uchun tashqi 
operatsiyalarni o‘z tarkibi ichida amalga oshiradi. U yoki bu mamlakatlar 
iqtisodiyotida joriy qilinar ekan, TMK faoliyatini turlicha tashkil etishi mumkin: yo 
hammasini korporatsiya doirasida to‘plash, yo bozorda bog‘liq bo‘lmagan sheriklar 
bilan ish ko‘rish. Internalizatsiya muammolarini hal etish iqtisodiy ekspansiya 
yo‘lini tanlashga olib keladi - yo tashqi savdo, yoki bevosita to‘g‘ridan - to‘g‘ri 
xorijiy investitsiyalarni joylashtirish orqali. Har qanday holatda ham internalizatsiya 
takliflarning barqarorligini ta’minlaydi, ya’ni texnologiyalardan foydalanish va narx 
ustidan nazorat o‘rnatish imkonini beradi, shuningdek bitimlar tuzishda 
noaniqliklarni bartaraf etadi. Shunday qilib, kompaniya, oligopoliya, lokalizatsiya 
va internalizatsiya ustunliklaridan to‘liq foydalanib, TMK bo‘lish uchun hamma 
asoslarga ega bo‘ladi. 
Ayrim mutaxassislar TMK fenomenini mahsulotning hayotiy sikli 
nazariyasiga tayanib tushuntiradilar. Ularning fikricha, kompaniya o‘z boshqaruvi 
ostida internatsional ishlab chiqarish tizimi yaratadi, o‘z mahsulotining hayotiy 
siklini uzaytirish uchun unga «ikkinchi umr» baxsh etadi. 
Aytaylik X(iks) mamlakatda qandaydir mahsulotni ishlab chiqarish bir necha 
yil avval boshlangan va bugun u o‘tmas mol bosqichida turibdi. Qoloq U(igrik) 
mamlakat bozorida esa u huddi yangidek qabul qilinadi va joriy etilish bosqichida. 
Ishlab chiqaruvchi kompaniya U(igrik) mamlakatga mahsulotni eksport qilishni 
tashkil etishi mumkin. Lekin u yerda ishlab chiqarish liniyasi qurib kata foyda 
ko‘radi. Sobiq SSSR, Eron, Xindiston hududida ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ygan 
Italiya va Buyukbritaniya avtomobil kompaniyalari bunga klassik misol bo‘la oladi. 
Mahsulot hayotiy siklini uzaytirishning bunday yo‘li xizmatlarga qaraganda ko‘proq 
sanoat tovarlariga qo‘llashga qulayroq. 
Turistik biznesni internatsionalizatsiyalash (baynalminallashtirish) ning 
asosiy sabablari. Milliy chegaralar uchun turizmga kompaniyaning kirishi ko‘p 
jihatdan oldindan belgilangan o‘ziga xos turistik mahsulotdir. Ta’kidlanganidek, u 
o‘zida turistlar sotib oladigan xizmatlar va ayrim tovarlarni mujassamlashtirgan. 
Ularning bir qismi turistlar o‘tadigan mamlakatga taaluqlidir. Boshqasi - u o‘tadigan 
va tranzit bilan kesib o‘tadigan, boradigan uchinchi mamlakat yo‘lida yotadi. Uning 
katta qismi (47%) destinatsiyaga to‘g‘ri keladi. 
Turistlar sotib oladigan tovarlar va xizmatlar bir-birini to‘ldiruvchi va maqtab 
taklif qilishlar hisoblanadi. Zarur natijaga erishish uchun ulardan birgalikda 
foydalanish lozim bo‘ladi. Yetkazib beruvchi biladi, uning mahsulotiga talab boshqa 
turistik mahsulotlar va xizmatlarga ham talabni bildiradi. Shuning uchun, har bir 
ishlab chiqaruvchi birinchidan, maksimal daromad olishni ko‘zda tutib turizmning 
boshqa sohalarida ham o‘z faoliyatini tarqatishga intiladi. Misol uchun, 
aviakompaniya ishlab chiqarishni integratsiyalash yo‘li bilan turistik harajatlarda 
o‘z ulushini 30-35 dan 93% gacha ko‘paytirishi mumkin.