O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Turoperator. Chakana agentlar bilan bir qatorda tovar o‘tkazish kanalida 
ulgurjichilar ham muhim rol o‘ynaydi. Bu tijoriy vositachilik korxonalari tovarlar 
(xizmatlar)ni sotib olish va ularni chakana savdo tarmoqlari orqali sotish bilan 
shug‘ullanadi. Turizm sohasida ko‘proq ulgurji sotuvchi turoperator hisoblanadi. U 
tashkil etilgan turizm generatoridir. Unga turistik xizmatlar bozorini shakllantirishda 
alohida o‘rin ajratiladi. 

---

217 
Jadval 17 
AQShning eng yirik turagentligi 
 
№ 
Turagentlik nomi 
Shtab – kvartira 
joylashgan joyi 
Sotish hajmi mln. AQSH doll. 
Savdo 
shaxobchalari 
soni, birlikda 
Yalpi 
Shu jumladan 
aviabiletlar 
1 
Ameriken Ekspres 
Nyu-York 
7 200 
4 300 
1 500 
2 
Karlson Travel Netvok 
Minneapolis 
3 000 
1 600 
900 
3 
Tomas Kuk 
Kembridj, shtat
Minnesota 
2 800 
1 700 
872 
4 
Rozenblut Interneshl 
Filadelfiya 
2 200 
1 300 
825 
5 
Morits Trevel 
Fenton, shtat Missuri 
1 500 
915 
398 
6 
Yus Trevel 
Rokvill, shtat Merilend 
1 400 
850 
523 
7 
Liberti Trevel 
Ramsi, shtat Nyu-Djersi 
990 
381 
178 
8 
Ay-Vi-Ay Biznes Travel 
Interneshnl 
Nortbruk, shtat Illinoys 
993 
680 
383 
9 
Djapan Trevel Byuro 
Interneshnl 
Nyu-York 
753 
106 
52 
10 
Omega Uorld Trevel 
Ferfaks, shtat Virginiya 
409 
352 
356 
 
Manba:
A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004. 
 

---

218 
Turoperatorlar faoliyati bosh yo‘nalishi ommaviy iste’mol talablariga 
mo‘ljallangan turistik mahsulotlar ishlab chiqarishga qaratilgan. Ulgurjichilar 
seriyali xizmatlarni yig‘ib komplektlashadi. Ularni safar marshrutlarini standartlash, 
programmalar va kompleks xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan turistlarga yagona paketda 
(pekij-turlar) sotadilar. O‘z mahsulotini standartlashgani va ommaviyligi evaziga 
ular muomiladagi to‘planib qolishni kamaytirishga erishadi. Jumladan, narxni ham 
bu esa ularga bozorga raqobatbardosh takliflar bilan chiqishga imkon beradi. 
Turoperatorlar tomonidan tashkil qilingan xizmat ko‘rsatish turlari uzoq 
yillar davomida sezilarli o‘zgarishlarga duch keldi. Xizmat to‘plamlari ular 
tomoniga kamayayotgan pekidj – turlar evolyutsiyasi ruy berayapti. Bir tomondan 
turistik firmalarni bu qisqartirishga o‘tkir raqobat majbur etayapti. Mijoz uchun 
kurashda har bir turoperator jalb qiladigan narxlarni belgilashga intiladi. U paketdan 
ayrim xizmatlarni chiqarib tashlaydi. Bu bilan arzon safar tasavvurini uyg‘otadi. 
Masalan, ko‘pchilik firmalar o‘zlari sotayotgan safarlarda faqat marshrut bo‘yicha 
joydan-joyga olib borish va aeroportdan (vokzaldan) mehmonxonaga va yana 
orqaga transferni saqlaydi. Boshqa xizmatlar (ovqatlanish, ekskursiya, bagajni olib 
borib berish va boshq.) ni turistlar safar chog‘iga qo‘shimcha pul to‘lash orqali 
olishadi. 
Natijada sayohatchilarning asosiy va qo‘shimcha xizmatlarga harajatlari 60 
ga 40 nisbatga keladi. Bunday proporsiyaga turgan gap turizm infrstrukturasi 
yuksak rivojlangan sharoitda (kofe, barlar, tavernlar, attraksionlar, kazino va boshq.) 
gina erishiladi. 
Boshqa tomondan, pekidj – turlar tarkibi iste’mol talablari holati bilan 
belgilanadi. Firma xizmatlar tanlashda to‘liq erkinlikni qo‘lga kiritgan turistlar 
psixologiyasini hisobga olishga majbur. Ularning shart bo‘lgan to‘plamlarni 
toraytira borish bilan turoperatorlar marshrutga cheklovni minimumga topshiradi va 
bu bilan o‘zlari talabni ko‘payishiga ko‘maklashib yuboradi. 
Ko‘zga tashlangan tendensiyani hisobga olib, Yevropa Kengashi 1990 yilda 
maxsus Direktiva qabul qildi. Unga muvofiq pekidj-tur kamida ikki komponent 
(masalan, tashish va joylashtirish, yoki joylashtirish va sayr tomosha)ni o‘z ichiga 
olishi kerak. 
Xizmatlar paketini yengillashtirishga qaramay, safarlarni tashkil qilish 
avvalgidek murakkab va mehnat talab jarayon bo‘lib qolayotir. Unda bir necha 
bosqichlar ajralib turadi. 
Turistik mahsulotlarni shakllantirishga kirishishdan oldin turoperator taklif 
bilan qaysi bozorga chiqmoqchiligini, uning asosiy mijozi kim bo‘lishini, taklif 
qilinadigan safarlarni sotib olishda ularni qaysi motivlar da’vat etadi, 
rag‘batlantiradi – aniq tasavvur qilib turib olishi lozim. Bu va boshqa savollarga 
javob topish uchun turistik firma marketing tadqiqotlari o‘tkazadi. Bu istiqbolda 
bozor uchun turizmni jalb etuvchi turlarini tanlash, turistik oqimlarning miqdor 
parametrlarini aniqlashga imkon beradi. 
Tahlil chog‘ida turistik firmalar uchun muhim axborot manbai va uning 
bozoriy potensialini baholashda e’lon qilingan materiallar, statistik ma’lumotlar, 
ekspert xulosasalari, reklama e’lonlari xizmat qiladi. Aholi o‘rtasida tanlab 
o‘tkazilgan so‘rovlar ham yaxshi natija beradi. 

---

219 
Marketing tadqiqotlari katta hajmda moliyalashtirishni talab qiladi. Ularga 
yangi safarlarni ishlab chiqishga ajratilgan barcha mablag‘ning 5 dan 15 % gacha 
sarflanadi. Birinchi bosqich ishlariga alohida e’tibor bergan holda, turistik firmalar 
kamdan-kam holda tadqiqot harajatlarini kesishadi. Iste’mol talablarini qayta 
baholash asosida turistik mahsulotlarni rejalashtirish ularga tijorat tavakkalchilikni 
kamaytirish va o‘zini ehtimol tutilgan barbod bo‘lishlardan xoli qilishga imkon 
beradi. Mablag‘ni tejash esa ko‘p hollarda noto‘g‘ri qarorlar qabul qilish va 
yo‘qotishlarga olib keladi. Axborotlarni yig‘ish va ishlashga sarflanadigan zarur 
harajatlar 10-100 marta oshib ketadi. 
Turistik mahsulotlar ikkinchi bosqichda aniqroq qiyofa kasb etadi. Marketing 
tadqiqotlari chog‘ida aniqlangan iste’molchilar talab va qiziqishlari inobatga olinib, 
turoperator safar maqsad-mazmuni, harajatlarni ishlab chiqadi. Xususan u sayohat 
qilinadigan mamlakat va turizm turi, mavsum va safar davomiyligi, marshrut, ya’ni 
sayohat chog‘ida turistlar beradigan manzillar ruyxati, guruh va individual 
safarlarning umumiy soni, paket va xizmat ko‘rsatish klassini aniqlaydi. Ikkinchi 
bosqich ishlari navbatdagi aniq bo‘lgan safarlar seriyasini sheriklar bilan 
muhokama qilish uchun tayyorlash bilan yakunlanadi.
Uchinchi bosqichda turistik firma sherik tanlaydi, uning bilan muzokaralar 
olib boradi. Turistlarga xizmat ko‘rsatish shartlarini kelishib oladi va oldi-sotdi 
bitimi tuzadi. Birgalikda faoliyat ko‘rsatuvchi ishtirokchilarni qidirish qiyinchilik 
tug‘dirmaydi. Turistik xizmatlar yetkazib beruvchilar: transport kompaniyalari, 
joylashtirish vositalari, umumiy ovaqtlanish korxonalari, sayr-tomosha ob’ektlari va 
boshqalar turoperator bilan jon-jon deb aloqaga kirishadilar. Ulardan tushgan qulay 
takliflar va buyurtmalardan yaxshigina daromad olish uchun sherikchilikka 
qo‘shiladilar. Muhimi, sheriklar ishonchli, yaxshi ishbilarmonlik hislatlariga ega, 
ma’qbul narxlarda yuqori sifatli xizmat ko‘rsatuvchilar bo‘lishi kerak. Sheriklar 
tanlangach, bitim tuzilgach, turistik mahsulotlarni ishlab chiqishning eng 
ma’suliyatli bosqichi boshlanadi. Ya’ni uning sotilish narxini belgilash lozim 
bo‘ladi. Ko‘p jihatdan tijoriy operatsiyalar natijalari ana shu narxlarga bog‘liq 
bo‘ladi. Samarali narx siyosati esa firmaning savdo – ishlab chiqarish tizimini uzoq 
va barqaror ishlashini ta’minlaydi. 
Narx belgilanishi bilan turistik mahsulot yaratish jarayonlari yakuniga yetadi. 
Turoperatorga ishlab chiqilgan safarni o‘z katologiga qo‘shishigina qoladi, xolos. 
Endi u keng reklamani ta’minlashi kerak bo‘ladi. 
Turoperator ishining sifatligini tekshirishning eng yaxshi usuli taklif etilan 
turistik safarga iste’molchilar talabidir. Talab ko‘p tushayaptimi, demak sotish 
yaxshi bo‘ladi. Tashkilotchi esa o‘zining bozorini topdi. Aks holda safarlarga 
o‘zgartirishlar kiritish lozim bo‘ladi. 
Turistik mahsulotlarni maqsadli auditoriyaga yetkazish uchun turoperatorlar 
taqsimlanishning turli kanallaridan foydalanadilar. Ular ko‘pincha o‘z savdo 
nuqtalariga ega bo‘ladilar, ammo g‘arbda turlarni sotishning eng keng yoyilgan 
klassik usullari turagentlar orqali sotish hisoblanadi. Turoperator sotish uchun 
tayyorlagan turistik paketlarga juda ko‘p (ba’zan minglab) chakana vositachilarni 
jalb etadi. Ko‘pincha u o‘zining huzurida markaziy turagentlik ochadi. Bu uning 
tarkibiga mustaqil tijoriy bo‘linma bo‘lib kiradi. Shuningdek boshqa shaharlar, 

---

220 
rayonlar, mamlakatlar va regionlarda ham shundan turagentlik bo‘limlari ochadi. 
Bir-biriga o‘xshash holda ular murakkab sotuvchi chiqarish tarmoqlarini hosil 
qiladi. 
Turoperatorlar va turagentlar hamkorligi har ikkala tomonga manfaat 
keltiradi. Turoperatorda mavjud tarmoqlangan kontragentlik tarmog‘i unga turistik 
safarlarni sotish hajmini o‘stirishga imkon beradi, yangi bozorga chiqadi, jumladan 
chiqish turizmining provinsial bozoriga kirib boradi. Bu bilan o‘z xodimlarini 
ta’minlash harajatlarini, ijara binolarini, ularni uskunalarini tejaydi. O‘z navbatida 
turagent safarlarni oxirgi iste’molchisiga sotib bergani uchun vositachiligiga 
komission mukofat oladi. Uning hajmi odatda sotilgan turistik mashulot bahosiga 
nisbatan foiz hisobida aniqlanadi va 10 % ni tashkil qiladi. U ko‘paytirilishi ham 
mumkin (masalan, kelishilgan hajmdan ko‘proq turistik xizmat sotilganda). 
Komission mukofat turagentlikning asosiy daromad manbai bo‘lib xizmat qiladi. 
Ulgurji va chakana turistik firmalar o‘zaro munosabatlarda hollarda mayda 
ulgurji savdogarlar o‘rtakashlik qilishadi. Ular odatda bir hudud doirasida harakat 
qilishadi. Markazlashgan holda mamlakatning va xorijiy turoperatorlarning 
safarlarini sotib olishadi va ularni mahalliy kichik turagentliklarga sotishadi. Ularga 
odatda yirik ulgurjichilar xizmat ko‘rsatishmaydi. An’anaviy mayda ulgurji turistik
firmalar va turagentliklar sotish bo‘yicha o‘zlarining mayda taqsimlovchi 
agentliklarini tuzishadi. Ular idorada ishlashmaydi, bevosita aholi guruhlari va 
shaxsan induvidlar bilan ishlaydi. O‘z qarindosh-urug‘lari, tanishlari orasidan mijoz 
topadilar. Tavsiyalar bilan uylarga, xizmat joylarga jamoat muassasalariga 
boradilar. Psixologlar turli xil reklamalar, e’lonlar, takliflar chaqiriqlarga qaraganda 
kishi do‘stiga, uning so‘zlariga ko‘proq ishonishini allaqachon aniqlashgan. Xuddi 
shunday turistik safarga da’vat etuvchi reklama, e’lon, shoirlardan ko‘ra 
turagentning mijoz huzuriga kelib, safarga taklif etishi ko‘proq samara beradi. 
Yaxshi va uddaburon agent – turistik mahsulotlarni sotish barcha 
bug‘inlarida muvaffaqiyat garovidir. Turistik firmalarni nomzod tanlash va ularni 
o‘qitishga alohida e’tibor berishi boisi ham shu. Testlarning murakkab tizimi ularga 
da’vogarning professional yaroqligini baholashga imkon beradi. 
Agent bir qator zaruriy hislatlarga ega bo‘lishi kerak. Ular ichida eng muhimi 
qat’iyatlik, notanish kishiga qo‘rqmasdan murojaat qilish, xushmuomilalik, 
topqirlik, suhbatda ishonch muhitini yarata olish qobiliyati, istarasi issiqlik, 
ishonchlik va halollik hisoblanadi.
Agentlar tayyorlash yapon maktablarida noyob nazorat testi mavjud: 
agentlikka nomzod shaharning odamlar gavjum joyiga chiqib qo‘shiq aytadi, ovozi, 
musiqiy eshitish qobiliyati, bori-yo‘qligi, xatto matnni bilmasligi ahamiyati yo‘q. 
Testdan o‘tgan nomzodlar, savdo agentlarini professional o‘qitish 
markazlariga yuboriladi. U yerda turistik mahsulotlar bilan tanishtiriladi, xorijiy 
safarlarga jalb etilib, tanishtiriladi. Xullas agentga ishbilarmonlik va samimiy xulq-
atvor bilan mijozni o‘z taklifiga ko‘ndirish uchun barcha zarur hislatlar singdirilib, 
ko‘nikma va malaka hosil qildiriladi. O‘qish tugaganidan keyin unga tegishli 
hujjatlar va metodik materiallar beriladi, sinov muddati bilan ish taqdim etiladi. 
Uning bilan turistik firma bilan kelishilgan shartlarda hamkorlik qilish to‘g‘risida 
agentlik bitimi shaklida shartnoma tuziladi. 

---

221