O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

 

---

73 
Shakl 3 
Turistik harajatlar hisobi bo‘yicha kundalik shakllari 
 
Guruhda sayyohat qiluvchilar soni ____________________________________________ 
_________________________________________________________________________ 
Borishdan asosi maqsad __________________________________________________ 
_________________________________________________________________________ 
Boradigan asosiy joy __________________________________________________ 
_________________________________________________________________________ 
Tug‘ilgan joyi ________________________________________________________ 
Safar davomida tunash soni ________________________________________________ 
Harajatlar qismi 
Harajatlar, AQSH dol. 
 
Jami
safar 
gacha 
safar davomida 
1 kun 
2 kun 
3 kun 
Kompleks safarlar, turlar 
Joylashish
Ovqatlanish va ichimliklar 
Transport
Rekreatsion, madaniy va sport 
tadbirlariga qatnashish 
Magazinlarga borish 
boshqalar 
Hammasi:
Manba:
A.Yu.Aleksandrova. Mejdunarodniy turizm. M., 2004. 
Ularda umumiy summa ko‘rsatilgan holda harajatlar yozib boriladi va bu 
harajatlar sarflar statiyasi va kunlarga bo‘lib qayd etiladi. Unda kelishdan maqsad, 
bosh mo‘ljallangan joy, yetib kelish rayoni va tunash sonlari belgilanadi. Chuqurroq 
tekshirish jarayonida kundalikka qo‘shimcha bo‘limlar kiritiladi. Ularda tashrif 
buyuruvchi harakteri (yoshi, jinsi), transport turi va joyi, harajatlar qayerda 
sarflangan yangi – hammasi aks ettiriladi. 
Kundalik usulining ham kuchli, ham ojiz tomonlari bor. U turistik harajatlar 
haqida batafsil ma’lumot olishga imkon beradi. Kundalikda to‘lov operatsiyalarining 
shu zahotiyoq qayd etilishi, tashrif buyuruvchi uni yodda saqlab qolishi va istalgan 
paytda aniq axborot beraolishi bu usulning afzal tomonlari hisoblanadi. 
Shu bilan birga kundalik usulida ayrim kamchiliklar ham bor. Ulardan muhimi 
– kundalikni to‘ldirish shakli koeffitsiyenti uncha yuqori emas va hammasi ham 
to‘liq qaytarilmaydi. Bu esa o‘z-o‘zidan yig‘ilayotgan axborotlarning ishonchlililigini 
pasaytiradi. Bunday qaraganda, bu nuqsonni osongina bartaraf etish mumkinday: 
tarqatiladigan kundaliklar soni ko‘paytirilsa kifoya. Bu qaror kundalikni to‘ldirish va 
qaytarish tasodifiy hol bo‘lganda to‘g‘ri bo‘lishi mumkin edi. Maxsus tadqiqotlar 
natijlari esa shuni ko‘rsatmoqdaki, bu kamchilik sistematik omillar tufayli kelib 
chiqarkan. Tekshirishlarda ish yuzasidan keluvchi turistlar sust faol ishtirok etadilar, 

---

74 
vaholanki safar uchun ular kata harajatlar qilishadi. Shuning uchun ham kundalikni 
to‘ldirgan va qaytargan shaxs barcha ko‘rinishlari va o‘z tarkibiga ko‘ra tashrif 
buyuruvchining bosh belgilariday hamisha farq qiladi. Ko‘rinib turibdiki, 
tarqatiladigan kundaliklarning sonini ko‘paytirgan bilan ko‘rsatilgan nuqsonlarni 
bartaraf etib bo‘lmaydi. 
Kundalik usuli bilan kuzatuv o‘tkazish va rejalashtirishda oldinda turgan 
markaziy – tashkiliy vazifalardan biri – to‘ldirilgan blankalarni qaytarishni 
rag‘batlantirishdir. Ularning 70-75 foizini qaytarlishi natijalarning yetarli darajada 
ishonchliligini ta’minlaydi. Bu darajaga erishishingiz real usullari mavjud. Ularning 
barchasi so‘raluvchilarning tekshiruvda ishtirok etishlari uchun qulay va ijobiy muhit 
yaratilishiga qaratilgan. Kompleks tadbirlarda – kundalikning tushunarli va oson 
to‘ldiriladigan shakli, javoblarning anonimligi kafolati, to‘ldirilgan blankalarni 
qaytarishning aniq tartiblari, anketaning so‘raluvchiga kundalikni to‘ldirishni so‘rab 
qilgan shaxsiy iltimosi, so‘raluvchi foydasiga tekshiruv natijalarini potensial 
tushuntirish, javob uchun moddiy va boshqa rag‘batlantirishlar o‘z ifodasini topgan. 
Statistik kuzatuv rejalashtirilayotganda kuzatuv sub’ekti masalasi hal etiladi, 
ya’ni kim birlamchi mahsulotlarni yig‘adi. Bir holatda statistikaning bu organlari o‘z 
kadrlari va xodimlari, boshqa holatda statistik mutaxassislar bilan bir qatorda harakat 
qiluvchi keng jamoatchilik vakillari bo‘lishi mumkin. Tekshiruvda, shuningdek agar 
ular mustaqil ravishda anketalarni to‘lg‘aza olishsa aholi ham jalb etilishi mumkin. 
Misol uchun, AQShda turistlar bilan so‘rov o‘tkazish uchun yuqori ma’lumotli, 
intizomli va xorijiy tilni yaxshi biladigan odamlar tanlab olinadi. Bunday kishilar 
odatda biznes-maktablar va universitet o‘qituvchilari bo‘lishadi. 
Anketachi tadqiqot natijalariga sezilarli ta’sir o‘tkazadi. Bu ta’sir ko‘pincha 
bildirmasdan muloqat vaqtida to‘g‘ridan-to‘g‘ri va tegishli savollar berish, yashirin 
fikrlar shaklida namoyon bo‘ladi: suhbatini umumiy ematsional kayfiyatda olib 
borish, ishtirokchilarning xulqi-atvori, mimikasi va boshqalarga qarab savol – javob 
qilish. Ko‘pincha so‘raluvchining intervyu oluvchiga yozadigan javoblarni berishga 
intilishi kuzatilgan. Anketalar esa sayohatchilar ma’lum guruhining vujudga kelgan 
stereotip tarziga asoslanib, ba’zan na faqat so‘raluvchilarning fikrlarini, balki o‘zlari 
kutgan javoblar berilishini aks ettirishga urinishadi. Shuning uchun anketachilarni 
to‘g‘ri tanlash va o‘qitish muhim vazifalardan biri bo‘lib hisoblanadi. Bu ayniqsa 
kuzatuvning tayyorgarlik bosqichida jiddiy e’tiborni talab qiladi. Dala bosqichi 
boshlanishidan oldin ular so‘rov texnikasi bo‘yicha yo‘l-yo‘riq olishadi. Maqsadi 
bilan tanishishadi, oldinda turgan tadqiqotlar xususiyatlari va vazifalari, ish tartibi va 
qo‘yilayotgan talablar, statistik formalarni to‘lg‘azish tartiblari shular jumlasidandir. 
Rejada kuzatuv sub’ekti bilan bir qatorda tadqiq qilishning joyi, muddati 
kelishib olinadi. Yilning ma’sumlariga qarab kattaligi va tarkibi o‘zgarib turadigan 
turistik oqimlarni kuzatish uchun kalendar davrini tanlash muhimdir. BTT hamma 12 
oyni turistik mavsumlar bo‘yicha guruhlash (yuqori, past, oraliq)ni tavsiya qiladi. 
Keyinchalik har bir mavsumdan kuzatuv uchun bittadan oy tanlab olinadi. 
Turistlar haqida ma’lumotlar yig‘ish aniq muddatli rejada dastur va tadqiq 
birligi soni, aktivning son tarkibidan kelib chiqib belgilanadi. Amerika greklarini 
so‘rov (yuqorida eslatilganidek) besh oy davomida 1980 yil dekabrdan 1981 yil 
apreligacha o‘tkazilgan edi. Ayrim statistik kuzatuvlar bundan ham uzoqroqqa 

---

75 
cho‘ziladi. Kanada va Meksikadan AQShga avtomobilda kelayotgan shaxslar so‘rovi 
yil davomida olib boriladi.
Kuzatuv joyini belgilash kuzatuv o‘tkazishda masalani hal etishga olib keladi. 
Bu joyni tanlash juda ko‘p omillarga bog‘liq, ulardan eng muhimi hudud hajmi va 
uning ochiqlik darajasi hisoblanadi. Agar hudud yopiq bo‘lsa, ya’ni ma’muriy 
xayrixoxlik bo‘lmasa yoki tabiiy chegara (misol uchun, mamlakat yoki orol) mavjud 
bo‘lsa tadqiq chiqish (kirish) punktlarida va transport vositalarida (avtobus, samolyot, 
kema va boshq.) o‘tkaziladi. Ochiq hududda, rayon yoki shaharda, statistik kuzatuv 
joylashtirish vositalarida va ko‘rsatiladigan ob’ektlarda, to‘lov asosida tashrif 
buyuriladigan ochilish marosimlari joylarida o‘tkaziladi (jadval 10).