O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Joylashtirish. Mehmonxona xo‘jaligi joylashtirish vositalarining favqulodda 
xilma-xilligi bilan harakterlanadi. Ular nafaqat maishiy qulayligi va xizmatlar 

---

136 
to‘plami bilan, balki joylashgan o‘rni va mulkchilik tipi bilan ham farqlanadi. 
Yuqorida so‘z yuritilganidek albatta harajatlar tarkibi bilan ham ajralib turadi. Bozor 
sharoitida o‘zgarishlarga taklif bilan chiqish ana shunga bog‘liq. 
Otellar va motellar aksariyat qismi mijozlarni vaqtincha yashashi uchun 
belgilangan nomerlar soniga qarab ularni taklif qilishi mumkin. Ular daromadni 
maksimallashtirish uchun nomer fondini to‘liq yuklanishi uchun intiladilar. Shu 
nuqtai nazardan bozorda joylashtirish korxonalari va aviakompaniyalar xulqlarida 
juda ko‘p umumiyliklar bor. Ammo havo transportidan farqli ravishda mehmonxona 
xo‘jaligida takliflar hajmini ikki holatga ko‘ra o‘lchash juda murakkab: Birinchisi 
statistik hisoblardan, ikkinchisi esa joylashtirish sektorida narx siyosati
xususiyatlaridan kelib chiqadi. 
Otellar va ularga o‘xshash joylashtirish vositalari ish natijalari mavjud 
o‘rinlardan foydalanishga bog‘liq. Amalda mehmonxona korxonalari kam hollarda 
uzoq muddat davomida to‘liq yuklangan bo‘ladi. Talab kamligidan nomerlar bo‘sh 
qoladi, joriy remont tufayli oborotdan chiqib ketadi, xo‘jalik ehtiyojlariga ajratib 
beriladi. Ular shuningdek jismoniy va yuridik shaxslarga bepul foydalanish uchun 
berilishi mumkin. Bularning barchasini e’tiborga olgan holda, mutaxassislar 
mehmonxona korxonalari faoliyatining ekspluatatsiya asosiy ko‘rsatkichlari natijalari 
sifatida yuklanish darajasini kiritdilar. Bu statistik hisobotda aks etadi va 
mehmonxona biznesi rivojlantirishda katta amaliy ahamiyatga ega.
Shuning bilan birga yuklanish koeffitsiyentidan foydalanish olingan 
ma’lumotlarni o‘lchashda muammo tug‘diradi. Gap shundaki, yuklanish turli usullar 
bilan mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin, bu mehmonxona xizmatlari takliflarini 
baholashda chalkashliklar keltirib chiqaradi. Odatda u sotilgan nomerlarni sotish 
uchun taklif etilgan nomerlar soniga nisbatan belgilaydi. 
Yuklanish baholashda farq qilishdan tashqari, yana bir holat mavjudki, 
mehmonxona sektorida takliflar hajmini o‘lchashni qiyinlashtiradi. Nomerlar hamma 
mijozlarga bozor narxidan past holda, bu joylashtirish vositasiga hatto zarar keltirsa 
ham taqdim etilishi mumkin. Bunday narx siyosati turi mehmonxona xo‘jaligiga 
umumiy ovqatlanish xizmatlari va uning boshqa bo‘limlari tarkiblarida harajatlarni 
qoplash va nomavsumda naqd pul harakatini saqlab turish imkonini beradi. 
Xullas, otellar egalari o‘zlarida barcha mavjud nomerlarda koyka – o‘rinlarni 
to‘liq band bo‘lishi va nomer fondi qiymatida aks etgan maksimal yuklanishdan 
manfaatdordirlar. Ishlab chiqarish imkoniyati darajasida ishlashga intilish 
mehmonxona korxonalari chiqimlari strukturasidan kelib chiqadi, bunda doimiy 
chiqim yuqori bo‘ladi. Ularning ulushi o‘rtacha 60 % ni tashkil qiladi. 
Mehmondorchilik korxonalarida harajatlar haqida axborotlar va ularning 
munosabatlari hisobotlardan olingan va jahon bo‘yicha o‘rtachalashtirilgan. 
Chiqimlar tarkibi kattaligi joylashtirish vositalari tiplari mintaqalar bo‘yicha sezilarli 
farq qilayapti. U mehmonxona korxonalari umumiy chiqimlar hajmining 45 % ga 
yetadi. 
Ishlab chiqarish chiqimlarini qisqartirish uchun barcha joylashtirish vositalari 
o‘sha bitta masalani hal qiladi. U ham bo‘lsa servis darajasini pasaytirmasdan qanday
qilib, mehnatni tejash. Agar qolgan mamlakatlar va mintaqalarda masalan, 
Janubiy Osiyo, Afrika, Markaziy Amerikada bu muammo unchalik o‘tkir 

---

137 
bo‘lmasada, iqtisodiy rivojlangan G‘arbiy Yevropa va Shimoliy Amerika kabi ishchi 
kuchi qimmat mamlakatlarida birinchi rejada turibdi. Bu yerda mehnat mijozlarga 
xizmat ko‘rsatishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish yo‘li bilan kapitalga 
almashtiriladi. 
Keyingi 20 yilda mehmonxona xo‘jaligida professionalizm va mehnat 
unumdorligini hech narsa ommaviy kompyuterlashni oshirgani yo‘q. Kompyuterlar 
rejalashtirish, koordinatsiyalash, baholash va joylashtirish korxonalarida nazorat 
jarayonlarini tubdan o‘zgartirib yubordi. Rahbarni o‘z ichki hissiyotiga ishonib 
bozorni tahlil etishi, xayolida kelajakda qilinadigan ishlarni rejalashtirishi, tasodifiy 
ma’lumotlarga tayanib taraqqiyotning istiqbollarini ishlab chiqishi hollari o‘tmishda 
qolib ketdi. Bugungi kunda bularning o‘rniga ishlab chiqarishni boshqarishning 
avtomatlashgan tizimi keldi. Mehmonxona ishlarida bular o‘rinlarni bronlashtirish, 
nomer fondini boshqarish, mijozlar bilan hisob-kitoblarni aniq va tez bajarishni 
osonlashtirdi, daromadlar, naqd pul harakati, mehnatga haq to‘lash, bandlik va 
boshqalar ustidan nazoratni kuchaytirish imkonini berdi. Kompyuterlar eng yangi 
dasturlar yordamida murakkab operatsilarni bajarish imkonini beradi, qaysikim buni 
ilgari faqat odam bajarardi (masalan endi kompyuter ko‘z ochib yumguncha optimal 
ishlab chiqarish masalasini hal qiladi). 
Kompyuterlar asta-sekin ishlab chiqarish jarayonlaridan insonni siqib 
chiqarayapti. Bu mehnatni kapital bilan almashinishi va doimiy harajatlar ulushi 
o‘sishini bildiradi. Mehmonxona korxonalari chiqimlari tarkibi yanada og‘irlashadi, 
undan kelib chiqadigan otellar xulqi xususiyatlari va bozordagi boshqa joylashtirish 
vositalari esa yorqin aksini topadi. Ular avvalgidan kuchli, nomer fondi to‘liq 
yuklanishi darajasida mehmonxona xizmatlari takliflaridan manfaatdor, bu narx 
siyosatida o‘z aksini topadi.