O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

O‘zgaruvchan chiqim – bu ishlab chiqarishning o‘zgaruvchan omilarini 
tashkil etuvchi resurslarga pul harajatlaridir. Ularning kattaligi ayirma operatsiyalari 
masshtabi o‘zgarishiga proporsional tarzda almashadi. Sotish hajmi ortganda chiqim 
o‘zgaruvchanligi ham ko‘payadi va aksincha. Agar firma ishni to‘xtatsa, u chiqim 
o‘zgarishiga duch kelmaydi. Chiqimning bu kategoriyasiga mehnatga soatbay haq 
to‘lash (e’tibor bering – soatbay bu shtat xodimlari ish haqi, o‘zgarmasdan qoladi. 
Har holda qisqa muddatli davrda shunday bo‘ladi, doimiy chiqimga qo‘shiladi) va 
ishlab chiqarilgan tovarlar yoki xizmatlarni realizatsiya qilish harajatlari kiradi. 
Chet el tajribasida chiqimli doimiy va o‘zgaruvchanlikka bo‘lishda bir qator 
samarali usullardan foydalaniladi: davrda ishlab chiqarish hajmining yuqori va past 
nuqtasi usuli, tizimga tenglashtirish statistik usuli, grafik usul va boshq. 
Turistik korxonalarga tushadigan chiqimlar bir qismi ko‘rsatilgan ikki turning 
birortasiga ham kiritilishi mumkin emas. Chunki o‘zida ikkisining ham qirralarini 
qo‘shib olgan. Adabiyotlarda bu chiqimlar har xil talqin qilinadi: shartli doimiy, 
(shartli o‘zgaruvchan) yoki doimiy o‘zgaruvchan. Ularning kattaligi o‘zgaruvchan 
chiqim kattaligi singari bevosita ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Chiqarishni 
o‘sishi bilan u o‘zgaradi, lekin har bir birlik mahsulot (xizmat)ga bir tekis emas, 
sakrash shaklida o‘zgaradi. Misol uchun, muntazam havo yo‘llari X o‘rinlar soni 
bilan samolyotlar orqali xizmat ko‘rsatadi. Ammo ba’zan vaziyat ro‘y beradi, (x-1) 
yoki (x-2) kishilar shu reysda uchishni istashadi, o‘shanda ularni transportirovka 
qilish uchun ikkinchi samolyot ajratiladi. Bunday tashish bilan bog‘liq harajatlar 
shartli doimiy (shartli o‘zgaruvchanlik) hisoblanadi. 
Doimiy, o‘zgaruvchanlik va shartli doimiy (shartli o‘zgaruvchi) chiqimlar 
ishlab chiqarishning umumiy yoki summali chiqimini hosil qiladi. Firmalar uchun bu 
ma’lum miqdorda mahsulotlar (xizmatlar) chiqarish uchun zarur kamroq umumiy pul 

---

130 
harajatlaridir. Summada chiqim ishlab chiqarish o‘sishiga qarab ko‘payadi. Shuning 
uchun u chiqarish hajmining ortib boruvchi funksiyasi hisoblanadi. 
Ishlab chiqarishning umumiy chiqim funksiyasi turistik industriya korxonalari 
uchun: otellar, aviakompaniyalar, sayr-tomosha ob’ektlari va h.k. – o‘xshashdir. 
Turistik korxonalar chiqimi tarkibi muhim xususiyatlarga egadir. Unda doimiy 
chiqimning o‘zgaruvchan chiqim ustidan salmoqli ekanligi kuzatiladi. Bu dalil 
turistik mahsulot ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy xulqida sezilarli belgini ko‘rsatadi. 
Boshqa firmalar singari turistik kompaniya qaysi darajada narx belgilash kerak, 
qanday va qancha miqdorda ishlab chiqarish omillari olishi lozim, o‘zining 
daromadini maksimllashtirish uchun bozorga qancha hajmda xizmatlarini olib chiqish 
zarurligi haqida qaror qabul qiladi. Qo‘yilgan savollarga javob bera turib, firmalar 
rahbarlari ishlab chiqarish kompaniyalarining nafaqat harajatlar tomonini, balki 
talablar haqida ham bosh qotiradilar. Turistik kompaniya hatto monopoliya sharoitida 
ishlayotgan bo‘lsada, u elastik talab hiisob-kitobini qilishi, shundan keyingina tegishli 
turistik 
mahsulot 
ishlab 
chiqarish 
hajmiga 
narx 
belgilashi 
lozim. 
Ko‘rayotganimizdek, ayrim firmalar yanada naririroq borishadi va narx belgilashning 
murakkab strategiyasidan foydalanishadi. Bunday strategiyani ishlab chiqish uchun 
bozor talabi haqida batafsil axborot talab etiladi. 
Firmalar daromadi – umumiy daromadlar va umumiy chiqim o‘rtasidagi 
farqdir. Ishlab chiqarishning kichik hajmi uchun daromad salbiy kattalikka ega, ya’ni 
ziyonli hisoblanadi – daromad juda kam, doimiy va o‘zgaruvchan chiqimlarni 
qoplashga yetmaydi. 
Turistik xizmatlarni imkon darajasida ishlab chiqarishni ko‘paytirish 
daromadni ijobiy tomonga o‘zgartiradi va o‘stiradi. Turistik korxona to‘liq quvvat 
bilan ishlaganda maksimal darajasiga erishadi. Shuning uchun turistik kompaniyalar 
iloji boricha, ko‘proq va sifatliroq xizmat ko‘rsatishga intiladilar.