O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Ishlab chiqarishning vaqtinchalik parametrlari. Ishlab chiqarish funksiyasi 
resurslar harajati o‘rtasida o‘zaro bog‘liq holda mahsulotni kirishi va chiqishi 
yakunida belgilanadi. Chiqarilayotgan mahsulot miqdorini ko‘paytirish (kamaytirish) 
uchun harajat hajmiga aniqlik kiritish zarur. Bunday o‘zgartirish imkoniyati 
vaqtinchalik ufqlarga bog‘liq, uning davomida u yoki bu ishlab chiqarish qarorlari 
qabul qilinadi. Ishlab chiqarish nazariyasida ikki davr ajralib turadi: qisqa muddatli 
va uzoq muddatli. Qisqa muddatli davrda firma qobiliyati yangi cheklangan bozor 
sharoitiga ko‘nikma hosil qiladi. Chunki, ayrim ishlab chiqarish omillari turlari hajmi 
tezkor o‘zgartirishga bo‘yin bermaydi. Binolar va uskunalar singari firmaning fizik 
hajmi va ishlab chiqarish quvvatlari parametrlarini belgilovchi harajatlar doimiy
hisoblanadi. Doimiydan tashqari firma o‘zgaruvchan harajatlar ham qiladi. Ularning 
hajmi tez va oson aniqlanadi. Xom ashyo, energiya, mehnat – ko‘pchilik firmalar 
o‘zgaruvchanlik harajatlariga misoldir. 
«Er Maksim E» (Fransiya) servirlash restorani bir kunda 350 nafargacha 
xo‘randaga xizmat ko‘rsatadi. U quyidagi uskunalarga ega: to‘rtta mikroto‘lqinli 
pech, past haroratli sovutgich va isituvchi stol bor. Bu harajatlar, shuningdek ishlab 

---

127 
chiqarish binosi qayd etilganiga kiradi va qisqa davrda – bir ikki kunda 
o‘zgartirishning imkoni yo‘q. Ammo biroq restoran xizmatiga talab oshganda egasi 
uning ishlab chiqarishini qisqa muddatda ko‘paytirishi mumkin. Bunga u katta 
o‘zgaruvchan harajatlar – mehnat soati va xom ashyodan foydalanish orqali 
erishiladi. Oshxona xodimlariga uzaytirilgan ish kuni uchun haq to‘laydi, ularning 
tarkibini ko‘paytiradi, yarimfabrikantlar esa katta partiyalarda sotib olinadi va 
pechlarga bir – biriga zich qilib joylashtiriladi. 
Lekin ega yangi-yangi xodimlarni hadeb ishga olaverish bilan ishlab chiqarish 
hajmini ko‘paytira olmaydi. Qaysidir bosqichda navbatdagi qo‘shimcha xodim 
chiqarish hajmiga deyarli hech narsa qo‘sholmaydi. Yangi oshpaz yoki ofitsiant faqat 
o‘ralashib halaqit beradi va xizmat ko‘rsatilayotgan mijozlarni ham, tayyor taomlar 
miqdorini ham kamaytirib yuboradi. 
Bir tur harajati darajasida (mazkur holatda - mehnat) qayd etiladigan qolgan 
harajatlar hajmi nuqtasiga yetadi, negaki mahsulot kattaligi chegarasi qisqara 
boshlaydi. Bu tendensiya umumiy harakterga ega va iqtisodiyot nazariyasida foyda 
keltirishini pasaytiruvchi qonun sifatida ma’lum. 
Uzoq muddatli davrda firma ishlab chiqarish omillari va tayyor mahsulot 
(xizmat) bozori o‘zgarishlariga oson ko‘nikadi, uning ishlab chiqarish imkoniyatlarini 
tanlashi kengayadi. U ishlab chiqarishning boshqa usuliga o‘tish uchun yetarli vaqtga 
ega bo‘ladi. Ishlab chiqarish binosi va uskunalar sotib olish, barcha harajatlarning 
hajmini aniqlab chiqish imkoni tug‘iladi. 
«Er Maksim E» servirlash restorani ijaraga qo‘shimcha maydon, katta hajmli 
pechlar va sotuvchilar, qo‘shimcha stollar sotib olishga ehtiyoj sezadi va bu vositlarni 
oshib borayotgan talabiga qarab moslaydi. Ammo o‘z o‘zgartirishlarni juda tez joriy 
etib bo‘lmaydi. 
Ishlab chiqarish harajatlari barcha turlarini o‘zgartirish uchun talab etiladigan 
vaqt davomiyligi turistik industriya sektorlari bo‘yicha kuchli farq qiladi. Agar 
ekskursiya byurosi o‘z ishini bir oy ichida qayta qurib chiqaololsa, 
aviakompaniyalarga samolyotlar sotib olish yoki ijaraga yollash, uchuvchilar topish, 
angarlar, (samolyotlar va dirijabllar turadigan bino) kassalar va aeroportda idora 
binosi jihozlash, reyslar sonini ko‘paytirish uchun kamida uch-to‘rt oy vaqt kerak 
bo‘ladi. Ishlab chiqarish harajatlari barcha turlarini o‘zgartirish uchun esa yanada 
ko‘proq vaqt talab etiladi. Mehmonxona – kurort kompaniyasiga, kema 
kompaniyalariga esa bir – ikki yil vaqt zarur bo‘ladi.
Ishlab chiqarish masshtabini ko‘paytirish, ya’ni firma hajmi, chiqarish hajmi 
o‘lchami, ayniqsa boshlang‘ich bosqichda, resurslardan iqtisodiy foydalanish bilan 
kechadi. Agar firma o‘zgaruvchan va doimiy harajatlarning ma’lum proporsiyada 
oshirish yo‘lidan borsa, masshtab kengayishi o‘rtacha harajatlar kattaligiga ta’sir 
etmaydi deb kutish adolatdan bo‘lardi. Biroq real firmalar boshqacha o‘sadi. 
Chiqarishni ko‘payishi bilan ular ishlab chiqarish texnologiyalari va usullarining 
ichki tashkil etishini yirik ishlab chiqarishning ustunligini amalga oshirish uchun 
o‘zgartiruvchilar. Ana shu o‘zgartirish mashulot chiqarish masshtabi hisobiga tejamli 
samara yaratadi. 
Chiqarilgan har bir birlik tannarxi ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq firmalar 
o‘sishi bilan o‘rtacha ortiqcha mahsulot qisqaradi. 

---

128 
Mutaxassislar masshtabdan tejalishning bir necha sabablarini aytadilar. 
Birinchi, xizmat ko‘rsatish sohasida kichik korxonalar uchun eng muhimi – ishlab 
chiqarishning bo‘linmasligidir. Umuman biznes bilan shug‘ullanish uchun firma 
ayrim resurslarning minimal hajmiga ega bo‘lishi kerak. Misol uchun, u 
ma’muriyatga ega bo‘lishi, o‘zining buxgalteriya hujjatlarini tartibli yuritishi lozim. 
Ehtimol unga telefon va stol ham kerak. Bu ehtiyojlar shu ma’noda bo‘linmas 
hisoblanadiki, firma faqat yarim buxgalteriya yuritolmaydi, yarim telefondan 
foydalana olmaydi. 
Firma taraqqiyoti uchun bo‘linmas omillarni sezilarli ko‘paytirish talab 
qilinmaydi. Boshqaruvchi uch xodimga xuddi ikki xodimdagidek rahbarlik qiladi. 
Chiqarish bo‘linmas harajatlarni imkoni darajasida kengayishi tobora ko‘proq 
mahsulot birligi miqdoriga taqsimlanaveradi va ularning har biri hisobiga 
qisqaraveradi. Albatta, ishlab chiqarishning bu o‘sish samarasining ham ma’lum 
chegarasi bor. Firmaga yana bir necha boshqaruvchi yollashga to‘g‘ri kelgan zohati 
qo‘shimcha telefonlar va stollar o‘rnatish ehtiyoji tug‘iladi. Murakkabroq 
buxgalteriya tizimi hisobida yuritish hisoblanadi, shu bilan mazkur masshtabdan 
tejash manbai tugaydi. 
Masshtabdan tejash boshqa manbai mehnatni taqsimlanishi va ixtisoslashishida 
yashiringan, firma yiriklashishi bilan har bir xodim diqqat-e’tibori bita vazifaga, uni 
yanada samaraliroq yechishga qaratiladi. Kichik otelda uning egasi hamma 
masalalari, jumladan marketing bilan shug‘ullanadi. Katta otellar esa mutaxassis 
marketolog yollashi imkoniga ega. Yirik otellarda mehnat taqsimoti yanada 
tarmoqlanadi. Ularning boshqaruv tarkibida marketing va sotish xizmatlari paydo 
bo‘ladi, ular narxlash, reklama, xizmatlarni amalga oshirish va boshqa 
mutaxassislardan iborat. Ayrim yirik mehmonxona korporatsiyalari o‘zlarining har 
bir korxonasi sotish bo‘limiga qo‘shimcha holda markaziy milliy (xatto xalqaro) 
bozorga chiqarish bo‘limlariga ega. Bu bo‘lim xodimlari hududlarga xizmat 
ko‘rsatish bo‘yicha guruhlarga yoki bozor segmentlari (individual, assotsiatsiyalar, 
korporatsiyalar va boshq) ga bo‘linishi mumkin. 
Ular akseptorlar kartotekalari va hisobni yuritishadi, yangi bozorlarni 
o‘rganishadi, potensial mijozlar bilan qo‘ng‘iroqlashadilar.