O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

Inson resurslari. Turistik mahsulotlarni ishlab chiqarish jarayonida 
mehnatdan – insonning ongli vududga kelgan ruhiy va jismoniy energiyasidan 
foydalaniladi. U o‘z ehtiyojini qondirish uchun daromad olishga qaratiladi. Bu keng 
tushuncha insonlarni kasbiy ko‘nikmalari, ma’lumoti, jismoniy kuchi va salomatligi 
holatini qamrab oladi. 
Mehnatning kattaligi ko‘pincha iqtisodiy omil sifatida mehnatga qobiliyatli 
yoshdagi odamlar soni va ish vaqtining davomiyligi bilan o‘lchanadi. Mehnat 
resurslarining sifat ko‘rsatkichlari - bu odamlar doimiy takomillashtirib boradigan 
kasbiy bilim va ko‘nikmalaridir. Shuningdek ularning ishga qiziqish (motivatsiya) 
darajasi va qobiliyati saviyasini ham aniqlash mumkin. Ma’lum qaltisliklar bilan 
bog‘liq iqtisodiy faoliyat bilan shug‘ullanish qobiliyati iqtisodiyot fanlarida 
tadbirkorlik degan maxsus nom olgan va ko‘pincha ishlab chiqarishning mustaqil 
omili sifatida ko‘rib chiqiladi. 
Turizm jahon xo‘jaligining eng ko‘p mehnat talab qiladigan sektorlaridan biri 
hisoblanadi. 1994 yilda Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti kotibiyati 
(OESR) a’zo mamlakatlar o‘rtasida «Turizm va bandlik» anketasi tarqatdi. Olingan 
ma’lumotlar umumlashtirilib, tadqiqot natijalari e’lon qilindi. 1993 yilda Germanida 
turizmda 1,8 million kishi (mamlakatda iqtisodiyotda band kishilarning 6,5 %) 
ishlagan. Ispaniyada 1,4 mln. (9,1 %), Fransiyada 1,2 mln. (4,8 %), Yaponiyada 1 
mln.ga yaqin (1,6 %) kishi turizmda band bo‘lgan. Bu mamlakatlarda turizmda 
bandlik ulushi to‘xtovsiz o‘sib borayapti. Tashrif byuuruvchilarga xizmat ko‘rsatish 
bo‘yicha turistik faoliyat bilan birga, iqtisodiyotning turizm sohasi bilan tutash 
korxonalari katta hajmdagi mehnatni talab qiladi: savdo, qurilish, qishloq xo‘jaligi va 
boshq. 

---

120 
Turizm sohasida mehnatning bosh xususiyatlari, uning nokvalifikatsion 
harakteridan iborat. Mexanizatsiya va avtomatizatsiya xizmati bu sektoriga sust joriy 
qilingan. Ishlab chiqarish jarayonlari xuddi avvalgidek qo‘l mehnatiga asoslangan va 
xizmat ko‘rsatuvchi xodimni bevosita mijoz bilan aloqasida amalga oshadi. Turizmda 
band 80 % ni malakasiz ishchi kuchlari tashkil qiladi. Ularning katta qismi xotin-
qizlardir. Ko‘pincha ular, ma’suliyatli lavozimni band qila turib, murakkab 
bo‘lmagan binoni yig‘ishtirish, uy yuritish, ovqat va ichimlik tayyorlash kabi 
mehmonxona va restoran xo‘jaligi ishlarini boshqarishadi. Avstraliya, Belgiya, 
Fransiya, Shveysariyada turizmdagi barcha yumushlarning yarimidan ko‘prog‘i 
ayollar ulushiga to‘g‘ri keladi. Vaholanki, iqtisodiyotning boshqa sektorlarida ishning 
uchdan birigina xotin-qizlar zimmasida. 
Turizm industriyasida xorijiy ishchilar va ishchilar mehnatidan keng 
foydalaniladi. YEI mamlakatlarida har uchinchi yosh kishi 16 yoshigacha turistik 
xizmat ko‘rsatish va ekskursantlikka jalb etilgan. 
Turistik sektordagi mehnat bozori boshqa xususiyatlari orasida yuqori 
bo‘lmagan mehnat haqi ko‘zga tashlanadi. Ish rejimi va maxsus grafikli ish haftasi 
nisbatan uzun, mehnat jamoalari hayotida kasaba uyushmalari ishtiroki sust. Misol 
uchun, Isroilda mehmonxona va restoran xo‘jaliklarida jamoatchilik mehnat faoliyati 
eng past haq to‘lanadigan soha hisoblanadi. Xizmatkorlar, ofitsiantlar, tikuvchilar, 
shveysarlar ish haqi mamlakat o‘rtacha darajasidan ikki martadan past. Turizm 
tizimida amaldagi mukofatlash, qo‘shimchalar, vaqtdan tashqari ishga haq to‘lash, 
dam olish kunlari va boshqalar iqtisodiyotining boshqa tarmoqlaridagidek ancha farq 
qiladi va mehnat bozoridagi ahvolni tubdan o‘zgartira olmaydi. 
Ish haftasining davomiyligi kattaligi turistik kasb nufuzini oshirish va 
mustahkamlashga imkon bermaydi. Keyingi o‘n yilliklarda u asta-sekin qisqara 
boshlagan bo‘lsa-da, G‘arbda mehnatni tashkil qilish tamoillari avvalgidek qolayapti.
Ishning nisbatan yengilligi va oddiyligi, faqat tashrif buyurilgandagina xizmat 
ko‘rsatilishi ish soatlarining katta miqdori bilan qoplanishi lozim deb sanaladi. 
Turizmda ayrim hollarda ish haftasi 40 soatdan oshadi, vaxolanki iqtisodiyotning 
boshqa sektorlarida bir qator mamlakatlarda ishchilar uni 35 soatgacha 
qisqartirilishiga erishganlar. 
Bularning hammasi kadrlarni yuqori qo‘nimsizligiga olib keladi. 
Buyukbritaniyada mehmonxona va restoran xo‘jaliklarida 40 % band kishilar bir yil 
ishlagandan keyin bo‘shatiladi, Fransiyada esa xizmat ko‘rsatuvchi xodimlar 
o‘rtasida vaqtincha shartnoma bilan ishlayotgan ishlar ko‘pchilikni tashkil qiladi. 
Xalqaro mehnat tashkiloti (MOT) turizmda bandlikning uchta asosiy shaklini 
ajratib ko‘rsatadi: 

mavsumiy ish, faol ishchanlikning o‘zgarib turish sikli bilan bog‘langan. 
Odatda ishchi kuchiga qo‘shimcha talab yoz oyida, dam oluvchilar 
ko‘paygan davrda namoyon bo‘ladi. Avj mavsumda otellar xodimlari 
Gresiyada 3 marta, Irlandiyada 1,5 marta, Ispaniyada 30 % ga ko‘payadi. 
Turistik oqimlar kamayishi bilan ularni ommaviy bo‘shatish ruy beradi va 
ishsizlik muammosi yanada yangi o‘tkir tus oladi; 

to‘liq bo‘lmagan ish kuni – rivojlangan mamlakatlar mehmonxona va 
restoran xo‘jaliklarida bandlikni keng tarqalgan shakli. Ular bir tomondan 

---

121 
qator afzallikka ega: mehnat sohasiga aholining faol iqtisodiy kategoriyasini 
(xususan, xotin-qizlar va talabalarni) jalb etishga imkon beradi, ular boshqa 
sohadagi ishi bilan birga turistik sektorda ham mehnat qiladilar. Bu turistik 
xizmatlar va tovarlar ishlab chiqarish jarayonlariga egiluvchanlik va 
tezkorlik baxsh etadi (misol uchun, sutkalik ishlarni smenali tashkil etishga 
yordam beradi).
Turli mamlakatlarda to‘liq bo‘lmagan ish kuni ulushi mehmonxona biznesida 
xodimlar umumiy soni bandligini 12 dan 52 % gacha o‘zgarib turadi: 

Qisqa muddatli ishchanlik faolligi davrida vaqtinchalik ish (dam olish 
kunlari, ko‘rgazmalar, assambleyalar o‘tkazishda va boshq.).
Turistik korxonalarni zarur kadrlar, mehnatga qobiliyatli aholini ish bilan 
ta’minlashda vaqtinchalik ishchi xodimlarni yollash bo‘yicha firmalar muhim rol 
o‘ynaydi. G‘arbda bandlik xizmati fuqarolarni ishga joylashtirishda vositachilik 
vazifasini bajaradi. Avval ularni o‘zining shtatiga qabul qiladi, keyin esa korxonalar 
va tashkilotlar ixtiyoriga o‘tazadi. Ko‘p xollarda ular vaqtinchalik yo‘q xodimning 
vazifasini bajarishga jalb etiladi; tanlash davrida, korxona faoliyatini kengaytirish 
davrida vaqti cheklangan, muddati belgilanmagan bo‘sh o‘rinlarda ishlab turiashadi. 
Bu xizmat ishchi o‘rni qidirish va ishga joylashtirish bilan birga kadrlarni tayyorlash 
va qayta tayyorlashni amalga oshiradi. Mehnat shartnomasi tuzish, bajarilgan ishlarga 
to‘lovlarni amalga oshirish va boshqalarga ko‘maklashadi. U fuqarolarga kasbiy 
malakalarni egallashga va mehnat bozoriga kirishga imkon beradi. Bu qaysidir 
darajada taklif etilayotgan ishlar beqaror harakterini kompensatsiya qiladi. 
Turizmda mehnatga haq to‘lashning uchta asosiy tizimi amal qiladi. Ulardan 
biri «choy puli» berishga va boshqa ixtiyoriy taqdirlanishga asoslangan. Bu mijozlar 
tomonidan xizmat ko‘rsatgan xodimga bevosita to‘lanadi. Ular odatda hisobda 
ko‘rsatilgan summaning 10 % ni tashkil qiladi. Xizmat ko‘rsatish sohasida an’anaviy 
tarzda amal qilib kelgan bu tizim asta-sekin o‘tmishda qolayapti. Bir qator 
mamlakatlar hukumatlari bu tajribani saqlanishiga qarshi chiqishmoqda. Chunki bu 
xizmat ko‘rsatish krxonalarida mehnat haqi darajasini pasayib ketishiga sabab 
bo‘lishi mumkin. 
Ikkinchi tizim, xizmat ko‘rsatish va sotishda ulush bilan ishtirok etishga 
asoslangan, oldingi mehnatga haq to‘lashning alternativi sifatida tashkil qilingan. U 
firmalar ish natijalaridan kelib chiqadigan mukofatlash hajmiga bevosita bog‘liq. 
Ya’ni ko‘rsatilayotgan xizmatlar hajmi ko‘payishidan xodimlarning moddiy 
manfaatdorlikka qiziqishlarini oshiradi. Ularning ishtiroki ulushi va mijozlardan 
olinadigan to‘lovlarni 5 dan 15 %, ayrim hollarda 20 % ga yetadi. 
Nihoyat korxonada qayd qilingan mehnat haqi belgilanishi mumkin. Keyingi 
o‘n yilliklarda taqdirlashning bu shakli turistik firmalar, otellar, restoranlarda mijoz 
bilan bevosita aloqada bo‘lmaydigan xodimlar o‘rtasida yoyilmoqda. Bu Kuba, 
Niderlandiya va Yangi Zellandiyada keng qo‘llaniladi. 
Jahonning Germaniya, Shvesiya, Shvesariya, Ispaniya, Turkiya, Polsha 
Indoneziya, Tanzaniya singari juda ko‘p mamlakatlarida bir vaqtning o‘zida 
mehnatga haq to‘lashning ikki tizimdan foydalaniladi. Xodimga eng kam mehnat 
haqi bilan birga ishtiroki ulushiga bog‘liq holda daromaddan foiz to‘lanadi. Bir qator 
jamoat tashkilotlari minimal mehnat haqi belgilanishiga qarshi chiqayotgan 

---

122 
bo‘lsalarda, bu bandlik o‘sishini cheklab qo‘yayotgan bo‘lsada, hozircha ko‘zlangan 
maqsadga erishilayotgan yo‘q.
Ishlab chiqarish va mehnatning tegishli bozor qiymati (ish haqi) ma’lum 
darajada inson kapitalida sarmoyalar bilan belgilanadi. Turgan gap va ehtimol bunday 
yo‘nalishda eng muhim quyilish ma’lumot hisoblanadi.
Turizm sohasi uchun kadrlar tayyorlash ta’lim standartlariga muvofiq amalga 
oshiriladi, uning asosiga turistik kasb va malaka talablari (professional standartlar) 
turistik industriya mansabdor xodimlari uchun asosiy mezon qilib qo‘yilgan. 1999 
yilda Rossiya Mehnat Vazirligi qarori bilan turizm va yangi professional standartlari 
tasdiqlandi. Bu hozirgi zamon xalqaro talablariga javob beradi. Ularni ustida ish 
«Turizm industriyasi uchun o‘quv bazasini mustahkamlash» YES / TASIS loyihasi 
doirasida olib borildi. Unda mutaxassislar katta guruhi ishtirok etadi: mazkur sohada 
g‘arb yetakchi ekspertlari, Moskva, Sankt-Peterburg, Sochi ixtisoslashgan o‘quv 
muassasalari va turistik biznes vakillari shular jumlasidandir. 
Professional standartlar ustida ishlashda turistik firmalar, mehmonxona va 
turizm boshqaruv organlari rahbarlarini ekspert so‘rovlarga jalb etilishi muhim 
bosqich bo‘ldi. Bu amaliyotlar fikrlarini bilish va xo‘jjatlar tuzishda ularning 
istaklarini hisobga olish, shu bilan ta’limni turizm industriyasi bilan aloqasini 
ta’minlash imkonini beradi.
Yangi standartlar turistik xodimlar va mehmonxonalar biznesiga qo‘yiladigan 
barcha kompleks talablarni belgilaydi. Yevropa formatida ishlab chiqilgan bu 
standartlar o‘z ichiga nafaqat mansab majburiyatlarini, balki ularni bajarish uchun 
zarur bilim va ko‘nikmalarni ham qamrab olgan.
Tuzilgan va qabul qilingan «Turistik industriya asosiy mansabdor xodimlariga 
kvalifikatsion (professional standartlar) talablar» hujjati turistik kadrlar tayyorlash 
normativ bazasini yaratish yo‘lida olg‘a tashlangan muhim qadam bo‘ldi. U RFda 
mehnat bozorining real ehtiyojlarini o‘zida aks ettiradi.