O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti

turistning ehtiyojini qondiradigan, maqsadlari talabiga javob beradigan 
territoriya yoki manzildir.
Destinatsiya birlamchi va ikkilamchi bo‘lishi mumkin. Birlamchi 
destinatsiyaga o‘zining jalb qilish xususiyatlari bilan mijozni tashrif buyurishga 
chorlaydi. Bundan ko‘zda tutilgan asosiy maqsad – bu qiziqishni ma’lum yetarli uzoq 
vaqt oraliqda (masalan, bir haftaga) qondirishdan iborat. 
Ikkilamchi destinatsiya (yoki yo‘lda to‘xtash) birinchi destinatsiyaga borish 
yo‘lida to‘xtalmasa bo‘lmaydigan joyni bildiradi. Ikkilamchi destinatsiyani asosiy 
vazifasi turistlarni bir – ikki kunga istaklarini qondirishdan iborat. U bir tomondan 
birinchi destinatsiyaga borishda yo‘lda to‘xtash zarurati, ikkinchi tomondan turist 
uchun diqqatga sazovar joylarni tomosha qilish uchun bir-ikki kunlik sayr-
tomoshadir. Shuning uchun ham ikkilamchi destinatsiya qisqa muddatga turistlarni 
ko‘proq jalb qilishi lozim. 
Yana bir muhim jihatni ta’kidlash kerak. Birlamchi destinatsiya hamma vaqt 
ma’lum hududda joylashishi bilan harakterlanadi (masalan, Disneylend), ikkilamchisi 
esa transport kommunikatsiyalariga nisbatan albatta qulay joylashgan bo‘lishi zarur. 
1.2. Turizm turkumi (kategoriyalari) 
Turizm sohasi – ko‘pqirrali hodisa bo‘lib, u ko‘pgina shakllarda namoyon 
bo‘ladi va ilmiy adabiyotlarda uning juda ko‘p ta’riflari uchraydi. Ammo turizm 
konsepsiyasini yozish va bu tushunchani imkoniyat darajasida aniqroq shakllantirish 
uchun iloji boricha qo‘yidagi savollarni albatta tahlil etish zarur: 
 
Turizmni o‘rganish maqsadida – turizm fenomeni (hodisa) tahlili 
birinchi galda bu fenomen nimalarni o‘z ichiga qamrab olganligini aniqlash talab 
etiladi. 
 
Statistika maqsadlari uchun – turizm fenomenini o‘lchash uchun uni juda 
ham aniqlikda belgilash lozim. 
Turizmni boshlang‘ich va nisbatan aniqroq belgilash Bern universiteti 
professorlari Gunziker va Krapaf (Shvesariya) tomonidan amalga oshirildi va 
keyinroq turizm ilmiy ekspertlari Xalqaro assotsiatsiyasi tomonidan qabul qilindi. 
Olimlar turizmni hodisa sifatida va sayohat chog‘ida vujudga keladigan o‘zaro 

---

9 
munosabatlar deb qarash kerak deb hisoblaydilar. Qaysikim, u hali doimiy bo‘lishga 
olib kelgani yo‘q va biror-bir foyda olish bilan bog‘liq emas.
Vaqt o‘tishi bilan turizmning bu konsepsiyasi modifikatsiyalashdi va turizmda 
ishbirlarmonlikka doir turli xil sayohatlarni ham kirita boshlashdi. Qaysikim, doimiy 
bo‘lishga olib kelmaydi va kelgan mamlakatda daromad ko‘rishni xayoliga 
keltirmaydi. Shuning uchun ularning iqtisodiy ahamiyati ham shundayligicha qoladi. 
Ya’ni turizm «shaxslarni ularning odatdagi muhitidan tashqarida bo‘lgan chog‘i, 
sayohatga chiqqan va joy (manzil)ga yetib kelgan, dam olish yoki ish yuzasidan 
chetda bir yildan ortiq bo‘lmagan davrdagi faoliyatidir» (BTT).
Ular orasida turizmning besh xil ta’rifini konseptual aniqlanishi zarur: 
 
turizm – odamlarning mo‘ljallangan turistik manzillar sari harakatlanishi 
natijasi va u yerda turistik ehtiyojlarini qondirish maqsadida to‘xtashidir; 
 
turizmning turli shakllari ikki bazaviy elementni o‘z ichiga oladi: 
ko‘zlangan turistik manzilga sayohat (joyni almashtirish) va mazkur manzilda 
to‘xtash, qaysikim, joylashish va ovqatlanish va boshqa ehtiyojlarni qondirishni 
ko‘zda tutadi; 
 
sayohat turistning doimiy yashash joyidan – mamlakatdan (hudud, 
yashash joyi) chiqib ketishini bildiradi; 
 
turistlarning turli turistik manzillar sari harakatlari vaqtinchalik 
hisoblanadi. Ya’ni turistlar doimiy yashash joyiga bir necha kun, hafta yoki oydan 
keyin qaytib keladilar; 
 
odamlar turistik joylarga turli maqsadlarda tashrif buyuradilar, qaysikim, 
doimiy yashash va daromad olish (ishchanlik faolligi)ni ko‘zda tutmaydi. 
Turizm uning barcha shakllarida rivojlanishi mavjud mablag‘ resurslari va 
individuallarning bir vaqtlariga bog‘liq faoliyatida namoyon bo‘ladi. Ta’kidlash 
zarurki, odamlarning sayohat qilishlari bo‘yicha sabablardan biri bu – sayr, tomosha 
va kundalik tashvishlardan xoli bo‘lish hisoblanadi. Turizm sayohatchilarning 
ko‘zlangan joyga harakatlanishi hisoblanadi, qaysikim ham mamlakatda, ham undan 
tashqarida bo‘lishadi. Ko‘pincha sayohatchilar soni mahalliy aholi soni bilan 
taqqoslanadi, qaysikim ular tashrif buyuradi (hatto son jihatidan ulardan oshadi). 
Turizmning barcha shakllari qaysidir sayohat turini o‘z ichiga oladi, lekin 
sayohatning hamma turi ham turizm bo‘lavermaydi. BTT tavsiyalariga ko‘ra, turistlar 
hammasi tashrif buyuruvchilar sifatida belgilanadi. Shu tarzda barcha sayohatchilar 
tashrif buyuruvchilar (turistik statistikaga qo‘shiladi) ga va boshqa sayohatchilar 
(turistik statistikaga qo‘shilmaydi) ga bo‘linadi. 
Turizmning vaqtinchalik harakteri uni migratsiyadan farqlaydi. Migratsiya – 
aholining harakati va yashash joyini o‘zgartirishidir. Turizm esa sayohatning qisqa 
muddatligi va aholining ko‘zlangan manzilga mavsumiy va vaqtinchalik 
harakatlanishi bo‘lib, ularni talablarini qondiradi. 
Turizm ta’rifini to‘laroq belgilash uchun BTT turizm turlari bo‘yicha quyidagi 
tasnif (klassifikatsiya)ni kiritishni taklif qildi: ichki, kirish va chiqish turizmi. 
Turizmni tasniflash (klassifikatsiyalar)ning asosiy mezoni bo‘lib, turistlarning davlat 
chegaralarini kesib o‘tishi hisoblanadi. Buning ustiga mazkur tasnif 
(klassifikatsiya)larni mamlakatlar uchun ham, har bir aniq mintaqa, manzil uchun 
ham qo‘llash mumkin.

---

10