O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi samarqand davlat universiteti

5.3 Huquqiy tartibga solish 
 
BC/DLT texnologiyasi mohiyatini ko‗rib chiqib, biz uning nafaqat 
kriptovalyutalar bilan qiziqligini ko‗ramiz. Texnologiya biz tanishib chiqqan uning 
noyob funksional xususiyatlari bilan yanada qiziqroqdir. 
Bundan tashqari, hozir men kriptovalyutalar va tokenlarni tartibga solishni 
ko‗rib chiqish niyatimiz yo‗q, deb tan olaman. Ushbu predmetlarning mohiyati 
raqamli 
moliyaviy 
aktivlar 
va 
qimmatli 
qog‗ozlar toifasiga kiradi. 
Kriptovalyutalarni raqamli valyutalar yoki moliyaviy aktivlar, shuningdek, 
tokenlarni raqamli qimmatli qog‗ozlar sifatida qabul qilish yoki huquqiy malakasi 
haqidagi savollar - bu faqat davlatning moliyaviy-iqtisodiy siyosati masalalaridir. 
Kriptovalyutalar va tokenlar – bu BC/DLT ni qo‗llashning yagona hodisasi. 
Bundan tashqari, ma‘lumki, raqamli moliyaviy aktivlar allaqachon mavjud bo‗lib, 
qonunchilik jarayoni doirasida turibdi. 
Buni o‗rniga biz BC/DLT ning, birinchi navbatda, fuqarolarning huquqiy 
munosabatlari sohasida, iste‘molchilik jihatlarini tartibga solish maqsadga 
muvofiqligi to‗g‗risidagi xulosaga kelamiz. 
Keling, har qanday huquqiy tartibga solishning asosiy maqsadi jamiyat va 
davlat manfaatlarini ta‘minlash, samaradorligini oshirish yoki davlat muassasalari 
faoliyatini optimallashtirishdan iborat ekanligidan boshlaylik. Boshqacha qilib 
aytganda, huquqiy tartibga solishning maqsadi - muammoni hal qilish yoki 
umumiy foyda olishdan iborat. 
Biz BC/DLT texnologiyasi imkoniyatlar va salohiyatini maksimal darajada 
ochsak va ishtirokchilarga texnologiyadan nafaqat real ish amaliyotida 
foydalanishga, balki sudda uning huquqiy himoyasiga ishonishga imkon bersak, 
biz, albatta, fuqarolik aylanmasi uchun foyda olishimiz mumkin. Va bu hozirgi 
munosabatlar tizimida yuqori sifatli tartibga solish siyosati orqali yaxshilanadigan 
narsaning o‗zi bo‗ladigan holat, chunki mavjud huquqiy vositalar bunga (sudda 
himoya qilishga) imkon bermaydi. 
Bizning vazifamiz - huquqiy tartibga solish yordamida BC/DLT ning eng 
talab etiladigan texnologik xususiyatlarini ta‘kidlash va ularga yangi huquqiy 
maqom berishdir. Hozirgi kunda qonunchilik BC/DLT ning hech qanday 
xususiyatlarini ko‗rib chiqmaydi va hisobga olmaydi, va BC/DLT bilan bog‗liq 
munosabatlarda umumiy huquqiy rejim qo‗llaniladi, bu esa xususiy va davlat 
huquq munosabatlari sohasida ilg‗or axborot texnologiyalari va huquqiy 
tuzilmalarni yaratishga imkon bermaydi. 
Ushbu yaxshilanishning zaruratini ko‗rsatish uchun juda shartli bo‗lgan 
tartibga soluvchi modelni keltiramiz. 
Tasavvur qiling, patent idorasiga tushadigan arizalar tartibini qayd etuvchi 
blokcheyn tizimi mavjud. Bu idoraga arizalarni topshirishda ba‘zan birinchi bo‗lish 

---

142 
qanchalik muhimligini aytib o‗tish kerak emas. Keling, bir xil mavzu bo‗yicha 
ikkita ariza bir vaqtning o‗zida turli talabgorlardan (bir vaqtning o‗zida eng yaqin 
soniyagacha) taqdim etiladigan birinchilik haqidagi nizoni tasavvur qilaylik. Nizo 
kelib chiqqan taqdirda arbitr idoradan birinchi bo‗lib kim xabar berganini so‗raydi 
va idora qanday hisobot berganligi asosida qaror qabul qiladi. 
Keling, ishni murakkablashtiraylik: ofis va aslida ikkinchi bo‗lib chiqqan 
arizachi o‗rtasida kelishuvni tasavvur qiling. Nizo kelib chiqqan taqdirda, 
firibgarlar birinchi bo‗lganliklari haqida ma‘lumot beradi va arbitr ham ularga 
ishonadi. Hakam ham ikkinchi arizachi bilan kelishganini tasavvur qilib, ishni 
yanada qiyinlashtirish mumkin. Ushbu holatda birinchi arizachi adolatga ishona 
olmaydi. 
Bunday holda, biz blokcheyn tizimida qayd etilgan navbatdagi o‗qishlarni 
to‗g‗ri deb hisoblashni taklif qilamiz, chunki texnologik xususiyatlar tufayli biz 
ushbu ma‘lumotlarga ishonish uchun asoslarimiz bor. Biz blokcheyn-tizimda 
arizalar tushgan vaqti haqidagi qayd etilgan ma‘lumotlar ob‘ektivligini va ular 
o‗zgartirilmaganini aniq bilamiz, shu bois meta-ma‘lumotlarga ex lege
(lot. 
―qonundan‖) haqiqat maqomini beramiz, ya‘ni tartib, vaqt va boshqa texnik 
axborotlar haqidagi ma‘lumotlarning ishonchlilik prezumpsiyasini o‗rnatamiz. 
Tizimga dasturlarning taqdim etish vaqtini kompyuter uchun maksimal aniqlikda 
(nanosekundgacha) yozib olishni o‗rgatgach, biz ushbu bahsdagi ustunlik haqidagi 
eng ob‘ektiv natijaga erishamiz. 
Bundan tashqari, ma‘lum bir arizachiga navbatning egaligi reestrda 
saqlanayotgan 
tegishli 
blok 
(kontent) 
ning 
mazmunidan 
ma‘lum.
Ehtimol, blok kontentida arizachining identifikatsiya xususiyatlari ko‗rsatiladi va 
bizga ma‘lumki, texnologiyaning xususiyatlari tufayli blokning mazmuni ham 
o‗zgarmagan va o‗zgara olmaydi, ya‘ni uning autentikligi saqlanib qoldi. Biz 
tizimning xususiyatlariga shunchalik ishonamizki, blokning mazmuniga nisbatan 
autentiklik prezumpsiyasini qabul qilamiz, ya‘ni blokcheyn tizimi muayyan 
arizachining ko‗rsatmasi bilan arizani qabul qilganligiga aminmiz va buni to‗g‗ri 
deb qabul qilamiz. 
Bunday huquqiy sharoitlarda arbitr qonun asosida patent idorasiga emas, 
balki aynan tizimdagi ma‘lumotlarga ishonishi kerak bo‗ladi, shuning uchun 
buzg‗unchi va uning sheriklari fakt va holatlarni soxtalashtira olmaydilar. Shunday 
qilib, biz blokcheyn tizimiga navbatlar va firibgarlik haqida har qanday nizolarni 
istiqbolini sezilarli darajada kamaytiradigan huquqiy xususiyatlarni beramiz. 
Adolat bilan aytganda, dalillarni baholashda hozir ham sudga BC/DLT 
ma‘lumotlarini ustuvor deb baholashga hech narsa to‗sqinlik qilmaydi, lekin 
buning uchun bevosita huquqiy asoslar yo‗q va sud amaliyoti yo‗q, shuning uchun 

---

143 
dalillarni baholash faqat dunyodagi eng insoniy sudning xohishiga ko‗ra sodir 
bo‗ladi. 
Smart-shartnomalarga kelsak, qonunchilik ularning huquqiy rejimini oddiy 
EHM dasturlari sifatida tartibga soladi, bu majburiyatlarni bajarish uchun yaxshi 
mexanizmlarni va yanada rivojlangan raqamli platformalarni yaratishga imkon 
bermaydi. Shuning uchun, aqlli shartnomalarning tartibga solish imkoniyatlarini 
baholashda, shuningdek, BC/DLT iste‘molchilarining ishonchliligi va haqiqiyligini 
taxmin qilish shaklida huquqiy ahamiyatga ega bo‗lgani kabi, aqlli shartnoma 
xususiyatlarini ex lege huquqiy baholashni berish kerak. 
Smart-shartnomalar sohasida qonun hujjatlari yordamida juda oddiy qoidalar 
tizimini tartibga solish mantiqli: 
1. Huquqiy munosabatlarda, masalan, fuqarolik bitimlarida taraflarning 
majburiyatlarni bajarish vositasi sifatida smart-shartnomadan foydalanish huquqi. 
2. Tomonlarning smart-shartnomani ijro etishdagi sifatga bo‗lgan huquqini tan 
olish: transparentlik, oshkoralik, barqarorlik, umumiy qaytarilmaslik. 
Bu shuni anglatadiki, agar tomonlardan biri, smart-shartnoma asosida 
huquqiy munosabatlarga kirishganidan so‗ng, ishlashni bekor qilishni va 
majburiyatlarni bekor qilishni talab qilsa, bunga bir tomonlama erishish mumkin 
emas. Bunday holda, huquqiy rejim boshqa tomonning aqlli shartnomani bajarish 
natijasini olish uchun so‗zsiz huquqini himoya qilishi kerak, ya‘ni uni mantiqiy 
xulosaga olib kelishi kerak. 
Bu, shuningdek, aqlli shartnomani o‗zgartirish, o‗chirish yoki bekor qilish 
bo‗yicha har qanday urinish va talablar noqonuniy hisoblanishini va 
huquqshunoslar aytganidek, majburiyatlarni bekor qilish uchun har qanday shartlar 
maxsus xarakterga ega bo‗lishi kerakligi, ya‘ni umumiy qoidadan istisno bo‗lishi 
kerakligini anglatadi. 
SHunday qilib, aqlli shartnomani majburiyatlarni bajarish mexanizmi 
sifatida ko‗rib chiqish tavsiya etiladi va bunday mexanizm bilan ishlash qoidalarini 
– aqlli shartnoma yordamida majburiyatlarni bajarish uchun huquqiy rejimni 
belgilash kerak. 
Shu bilan birga, smart-shartnomaning kelishuv konsepsiyasi ham mavjud. 
2019 yil sentyabrda Xalqaro standartizatsiya tashkiloti (ISO) tomonidan ISO-TR 
23455-2019 ―Blokcheyn va taqsimlangan reestrlar texnologiyalari - Blokcheyn va 
taqsimlangan reestrlar texnologiyalari tizimlarida smart-shartnomalar o‗rtasidagi 
umumiy tasavvur va o‗zaro ta‘sir‖ standarti qabul qilinadi. Standart, xususan, 
smart-shartnomani bevosita elektron (yozma shakldagi) ko‗rinishdagi shartnoma 
sifatida ko‗rish lozimligini ta‘kidlaydi, chunki, masalan, Ethereum blokcheynida 
ERC-721 tokenini sotib olish tranzaksiyasi tarkibida bitim tuzish uchun barcha 

---

144 
zarur asoslar, jumladan, oferta, irodani ifodalash, aksept va anglashilgan qiziqish 
(consideration) kuzatiladi. 
Agar smart-shartnoma konsepsiyasi faqat va butunlay raqamli bo‗lsa, 
bugungi kunda faqat kriptovalyuta yoki tokenlar bunday bo‗lishi mumkin, u holda 
huquqiy tartiboti sharoitida, shartnomaning maxsus shakli sifatidagi smart-
shartnoma tushunchasi o‗rinli bo‗lishi mumkin. 
Munosabatlar mavzusi tabiatan raqamli bo‗lmagan holatlarda, biz smart-
shartnomani faqat majburiyatlarni bajarish yo‗li sifatida ko‗rib chiqishimiz 
mumkin, va bu bizga texnologiyaning barcha afzalliklarini, shu jumladan, 
majburiy va mulkiy huquqiy munosabatlarning eng keng tarqalgan sohasida, 
qo‗llash imkonini beradi. Bu BC/DLT ni ommalashtirish yo‗lidagi katta va muhim 
qadamdir. 
Yuqoridagilarga asoslanib, BC/DLT ni tartibga solishning maqsadi sifatida 
quyidagilarni ko‗rib chiqish maqsadga muvofiqdir: 
1. Taqsimlangan reestrlar meta-ma‘lumotlarining ishonchliligi prezumpsiyasi. 
2. Taqsimlangan reestrlar ma‘lumotlari blokining autentikligi prezumpsiyasi. 
3. Huquqiy munosabatlarda tomonlarning majburiyatlarni bajarish mexanizmi 
sifatida smart-shartnomadan foydalanish huquqi. 
4. Huquqiy munosabatlarda tomonlarning smart-shartnomani bajarish sifatiga 
bo‗lgan huquqi: o‗zgarmaslik, transparentlik, barqarorlik, umumiy qaytarilmaslik. 
 O‗zini tekshirish uchun savollar 
1. Hozirgi kunda qonunchilikda BC/DLT texnologiyalari xususiyatlarini ko‘rib 
chiqadimi?
2. Patent olish jarayonini blokcheyn texnologisini qo‘llashning afzalliklarini 
izohlang 
3. Smart- kontraktlar sohasida qonun hujjatlari yordamida juda oddiy qoidalar 
tizimini ayting. 
4. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) tamonidan qabul qilingan ISO-
TR-23455-2019 standartini izohlang. 
5. BC/DLT ni tartibga solish maqsadida nimalarga e‘tibor berishi lozim?