O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Tranzaksiyalar turlari 
Tranzaksiya – pul mablag‗larini o‗tkazish bo‗yicha amaliyot, oldi-sotdi 
bitimini amalga oshirish. Tranzaksiya natijasi – har doim mijoz hisob raqami 
holatining o‗zgarishi bo‗ladi, u bankdagi hisob raqammi yoki plastik karta 
egasining karta hisob raqamimi, baribir. 

---

17 
Bundan kelib chiqib, tranzaksiyalarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: 
 Bank turi – bunda pul bir hisob raqamdan boshqasiga o‗tkaziladi; 
 Bankomat turi – bunda bankomat orqali plastik karta bo‗yicha naqd pullar echiladi 
yoki biror xizmatlarga to‗lov qilinadi; 
 Ma‟lumotlar bazalaridagi tranzaksiyalar. Ma‘lumotlar bazasini xotiraning alohida 
sohasida saqlanadigan ma‘lumotlar jadvali ko‗rinishida tasavvur qilish mumkin. 
Ushbu jadvalga yangi ma‘lumotlar kiritish yoki eskilarini o‗zgartirish mumkin. 
Aslida, shu o‗zgarishlarning o‗zi tranzaksiyalar deb atalib, ular ham ikki holatga 
ega bo‗lishi mumkin – muvaffaqiyatli yoki yo„q. Agar tizim tranzaksiyani qabul 
qilmasa, ma‘lumotlar bazasi dastlabki (undan avvalgi) holatga qaytadi. 
 Bitkoin va boshqa kriptografik valyuta tranzaksiyasi. Kriptovalyutalarning elektron 
o‗tkazmalari analogik bank amaliyotlari bilan faqat u erda ham, bu erda ham pul 
mablag‗lari bilan harakatlar amalga oshirilishi bilan o‗xshaydi: birinchi holatda – 
raqamli pullar bilan, ikkinchisida – standart pullar, ya‘ni so‗m, dollar, evro va hk.
Tranzaksiyalar ikki usulda bajariladi: 
 Onlayn-tranzaksiyalar – barcha hisob-kitoblar (mablag‗larni hisob raqamdan 
echish, tushirish, berish) real vaqt rejimida amalga oshiriladi, masalan, bitta bank 
doirasida amalga oshiriladigan bankomat yoki bank tranzaksiyalari; 
 Offlayn-tranzaksiyalar – bu holda jarayon ishtirokchilari o‗rtasida bevosita aloqa 
bo‗lmaydi, va hisob-kitoblar birmuncha vaqt o‗tgach amalga oshiriladi. SHu 
asnoda, misol uchun, bankda ish haqining tushirilishi amalga oshirilib, bunda 
tashkilot hisob raqamidan umumiy summa echiladi va xodimlarning karta-
hisoblariga tegishli qismlarda tushiriladi.
 O‗zini tekshirish uchun savollar 
1. Tranzaksiyaga ta‘rif bering. 
2. Tranzaksiya nechta holatda bo‗lishi mumkin? 
3. Tranzaksiyani tugatish variantlarini ayting. 
4. Tranzaksiyani qayd etish deb nimaga aytiladi? 
5. Tranzaksiyani orqaga qaytarish deb nimaga aytiladi? 
6. Ma‘lumotlar bazasi yaxlitligi nima yordamida amalga oshiriladi? 
7. Tranzaksiyalarga qo‗yiladigan talablarni ayting. 
8. Tranzaksiyalarni qayta ishlash nimaga imkon beradi? 
9. Tranzaksiyalarni qayta ishlashda qaysi harakatlar amalga oshiriladi? 
10. Tranzaksiyalar turlarini ayting. 
11. Tranzaksiyalar qanday usullarda bajariladi? 

---

18