O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Download 2.72 Mb. Pdf ko'rish
|
BLOKCHEYN VA KRIPTOVALYUTA TEXNOLOGIYASI
- Bu sahifa navigatsiya:
- O‗zini tekshirish uchun savollar
5.3 Huquqiy tartibga solish
BC/DLT texnologiyasi mohiyatini ko‗rib chiqib, biz uning nafaqat kriptovalyutalar bilan qiziqligini ko‗ramiz. Texnologiya biz tanishib chiqqan uning noyob funksional xususiyatlari bilan yanada qiziqroqdir. Bundan tashqari, hozir men kriptovalyutalar va tokenlarni tartibga solishni ko‗rib chiqish niyatimiz yo‗q, deb tan olaman. Ushbu predmetlarning mohiyati raqamli moliyaviy aktivlar va qimmatli qog‗ozlar toifasiga kiradi. Kriptovalyutalarni raqamli valyutalar yoki moliyaviy aktivlar, shuningdek, tokenlarni raqamli qimmatli qog‗ozlar sifatida qabul qilish yoki huquqiy malakasi haqidagi savollar - bu faqat davlatning moliyaviy-iqtisodiy siyosati masalalaridir. Kriptovalyutalar va tokenlar – bu BC/DLT ni qo‗llashning yagona hodisasi. Bundan tashqari, ma‘lumki, raqamli moliyaviy aktivlar allaqachon mavjud bo‗lib, qonunchilik jarayoni doirasida turibdi. Buni o‗rniga biz BC/DLT ning, birinchi navbatda, fuqarolarning huquqiy munosabatlari sohasida, iste‘molchilik jihatlarini tartibga solish maqsadga muvofiqligi to‗g‗risidagi xulosaga kelamiz. Keling, har qanday huquqiy tartibga solishning asosiy maqsadi jamiyat va davlat manfaatlarini ta‘minlash, samaradorligini oshirish yoki davlat muassasalari faoliyatini optimallashtirishdan iborat ekanligidan boshlaylik. Boshqacha qilib aytganda, huquqiy tartibga solishning maqsadi - muammoni hal qilish yoki umumiy foyda olishdan iborat. Biz BC/DLT texnologiyasi imkoniyatlar va salohiyatini maksimal darajada ochsak va ishtirokchilarga texnologiyadan nafaqat real ish amaliyotida foydalanishga, balki sudda uning huquqiy himoyasiga ishonishga imkon bersak, biz, albatta, fuqarolik aylanmasi uchun foyda olishimiz mumkin. Va bu hozirgi munosabatlar tizimida yuqori sifatli tartibga solish siyosati orqali yaxshilanadigan narsaning o‗zi bo‗ladigan holat, chunki mavjud huquqiy vositalar bunga (sudda himoya qilishga) imkon bermaydi. Bizning vazifamiz - huquqiy tartibga solish yordamida BC/DLT ning eng talab etiladigan texnologik xususiyatlarini ta‘kidlash va ularga yangi huquqiy maqom berishdir. Hozirgi kunda qonunchilik BC/DLT ning hech qanday xususiyatlarini ko‗rib chiqmaydi va hisobga olmaydi, va BC/DLT bilan bog‗liq munosabatlarda umumiy huquqiy rejim qo‗llaniladi, bu esa xususiy va davlat huquq munosabatlari sohasida ilg‗or axborot texnologiyalari va huquqiy tuzilmalarni yaratishga imkon bermaydi. Ushbu yaxshilanishning zaruratini ko‗rsatish uchun juda shartli bo‗lgan tartibga soluvchi modelni keltiramiz. Tasavvur qiling, patent idorasiga tushadigan arizalar tartibini qayd etuvchi blokcheyn tizimi mavjud. Bu idoraga arizalarni topshirishda ba‘zan birinchi bo‗lish 142 qanchalik muhimligini aytib o‗tish kerak emas. Keling, bir xil mavzu bo‗yicha ikkita ariza bir vaqtning o‗zida turli talabgorlardan (bir vaqtning o‗zida eng yaqin soniyagacha) taqdim etiladigan birinchilik haqidagi nizoni tasavvur qilaylik. Nizo kelib chiqqan taqdirda arbitr idoradan birinchi bo‗lib kim xabar berganini so‗raydi va idora qanday hisobot berganligi asosida qaror qabul qiladi. Keling, ishni murakkablashtiraylik: ofis va aslida ikkinchi bo‗lib chiqqan arizachi o‗rtasida kelishuvni tasavvur qiling. Nizo kelib chiqqan taqdirda, firibgarlar birinchi bo‗lganliklari haqida ma‘lumot beradi va arbitr ham ularga ishonadi. Hakam ham ikkinchi arizachi bilan kelishganini tasavvur qilib, ishni yanada qiyinlashtirish mumkin. Ushbu holatda birinchi arizachi adolatga ishona olmaydi. Bunday holda, biz blokcheyn tizimida qayd etilgan navbatdagi o‗qishlarni to‗g‗ri deb hisoblashni taklif qilamiz, chunki texnologik xususiyatlar tufayli biz ushbu ma‘lumotlarga ishonish uchun asoslarimiz bor. Biz blokcheyn-tizimda arizalar tushgan vaqti haqidagi qayd etilgan ma‘lumotlar ob‘ektivligini va ular o‗zgartirilmaganini aniq bilamiz, shu bois meta-ma‘lumotlarga ex lege (lot. ―qonundan‖) haqiqat maqomini beramiz, ya‘ni tartib, vaqt va boshqa texnik axborotlar haqidagi ma‘lumotlarning ishonchlilik prezumpsiyasini o‗rnatamiz. Tizimga dasturlarning taqdim etish vaqtini kompyuter uchun maksimal aniqlikda (nanosekundgacha) yozib olishni o‗rgatgach, biz ushbu bahsdagi ustunlik haqidagi eng ob‘ektiv natijaga erishamiz. Bundan tashqari, ma‘lum bir arizachiga navbatning egaligi reestrda saqlanayotgan tegishli blok (kontent) ning mazmunidan ma‘lum. Ehtimol, blok kontentida arizachining identifikatsiya xususiyatlari ko‗rsatiladi va bizga ma‘lumki, texnologiyaning xususiyatlari tufayli blokning mazmuni ham o‗zgarmagan va o‗zgara olmaydi, ya‘ni uning autentikligi saqlanib qoldi. Biz tizimning xususiyatlariga shunchalik ishonamizki, blokning mazmuniga nisbatan autentiklik prezumpsiyasini qabul qilamiz, ya‘ni blokcheyn tizimi muayyan arizachining ko‗rsatmasi bilan arizani qabul qilganligiga aminmiz va buni to‗g‗ri deb qabul qilamiz. Bunday huquqiy sharoitlarda arbitr qonun asosida patent idorasiga emas, balki aynan tizimdagi ma‘lumotlarga ishonishi kerak bo‗ladi, shuning uchun buzg‗unchi va uning sheriklari fakt va holatlarni soxtalashtira olmaydilar. Shunday qilib, biz blokcheyn tizimiga navbatlar va firibgarlik haqida har qanday nizolarni istiqbolini sezilarli darajada kamaytiradigan huquqiy xususiyatlarni beramiz. Adolat bilan aytganda, dalillarni baholashda hozir ham sudga BC/DLT ma‘lumotlarini ustuvor deb baholashga hech narsa to‗sqinlik qilmaydi, lekin buning uchun bevosita huquqiy asoslar yo‗q va sud amaliyoti yo‗q, shuning uchun 143 dalillarni baholash faqat dunyodagi eng insoniy sudning xohishiga ko‗ra sodir bo‗ladi. Smart-shartnomalarga kelsak, qonunchilik ularning huquqiy rejimini oddiy EHM dasturlari sifatida tartibga soladi, bu majburiyatlarni bajarish uchun yaxshi mexanizmlarni va yanada rivojlangan raqamli platformalarni yaratishga imkon bermaydi. Shuning uchun, aqlli shartnomalarning tartibga solish imkoniyatlarini baholashda, shuningdek, BC/DLT iste‘molchilarining ishonchliligi va haqiqiyligini taxmin qilish shaklida huquqiy ahamiyatga ega bo‗lgani kabi, aqlli shartnoma xususiyatlarini ex lege huquqiy baholashni berish kerak. Smart-shartnomalar sohasida qonun hujjatlari yordamida juda oddiy qoidalar tizimini tartibga solish mantiqli: 1. Huquqiy munosabatlarda, masalan, fuqarolik bitimlarida taraflarning majburiyatlarni bajarish vositasi sifatida smart-shartnomadan foydalanish huquqi. 2. Tomonlarning smart-shartnomani ijro etishdagi sifatga bo‗lgan huquqini tan olish: transparentlik, oshkoralik, barqarorlik, umumiy qaytarilmaslik. Bu shuni anglatadiki, agar tomonlardan biri, smart-shartnoma asosida huquqiy munosabatlarga kirishganidan so‗ng, ishlashni bekor qilishni va majburiyatlarni bekor qilishni talab qilsa, bunga bir tomonlama erishish mumkin emas. Bunday holda, huquqiy rejim boshqa tomonning aqlli shartnomani bajarish natijasini olish uchun so‗zsiz huquqini himoya qilishi kerak, ya‘ni uni mantiqiy xulosaga olib kelishi kerak. Bu, shuningdek, aqlli shartnomani o‗zgartirish, o‗chirish yoki bekor qilish bo‗yicha har qanday urinish va talablar noqonuniy hisoblanishini va huquqshunoslar aytganidek, majburiyatlarni bekor qilish uchun har qanday shartlar maxsus xarakterga ega bo‗lishi kerakligi, ya‘ni umumiy qoidadan istisno bo‗lishi kerakligini anglatadi. SHunday qilib, aqlli shartnomani majburiyatlarni bajarish mexanizmi sifatida ko‗rib chiqish tavsiya etiladi va bunday mexanizm bilan ishlash qoidalarini – aqlli shartnoma yordamida majburiyatlarni bajarish uchun huquqiy rejimni belgilash kerak. Shu bilan birga, smart-shartnomaning kelishuv konsepsiyasi ham mavjud. 2019 yil sentyabrda Xalqaro standartizatsiya tashkiloti (ISO) tomonidan ISO-TR 23455-2019 ―Blokcheyn va taqsimlangan reestrlar texnologiyalari - Blokcheyn va taqsimlangan reestrlar texnologiyalari tizimlarida smart-shartnomalar o‗rtasidagi umumiy tasavvur va o‗zaro ta‘sir‖ standarti qabul qilinadi. Standart, xususan, smart-shartnomani bevosita elektron (yozma shakldagi) ko‗rinishdagi shartnoma sifatida ko‗rish lozimligini ta‘kidlaydi, chunki, masalan, Ethereum blokcheynida ERC-721 tokenini sotib olish tranzaksiyasi tarkibida bitim tuzish uchun barcha 144 zarur asoslar, jumladan, oferta, irodani ifodalash, aksept va anglashilgan qiziqish (consideration) kuzatiladi. Agar smart-shartnoma konsepsiyasi faqat va butunlay raqamli bo‗lsa, bugungi kunda faqat kriptovalyuta yoki tokenlar bunday bo‗lishi mumkin, u holda huquqiy tartiboti sharoitida, shartnomaning maxsus shakli sifatidagi smart- shartnoma tushunchasi o‗rinli bo‗lishi mumkin. Munosabatlar mavzusi tabiatan raqamli bo‗lmagan holatlarda, biz smart- shartnomani faqat majburiyatlarni bajarish yo‗li sifatida ko‗rib chiqishimiz mumkin, va bu bizga texnologiyaning barcha afzalliklarini, shu jumladan, majburiy va mulkiy huquqiy munosabatlarning eng keng tarqalgan sohasida, qo‗llash imkonini beradi. Bu BC/DLT ni ommalashtirish yo‗lidagi katta va muhim qadamdir. Yuqoridagilarga asoslanib, BC/DLT ni tartibga solishning maqsadi sifatida quyidagilarni ko‗rib chiqish maqsadga muvofiqdir: 1. Taqsimlangan reestrlar meta-ma‘lumotlarining ishonchliligi prezumpsiyasi. 2. Taqsimlangan reestrlar ma‘lumotlari blokining autentikligi prezumpsiyasi. 3. Huquqiy munosabatlarda tomonlarning majburiyatlarni bajarish mexanizmi sifatida smart-shartnomadan foydalanish huquqi. 4. Huquqiy munosabatlarda tomonlarning smart-shartnomani bajarish sifatiga bo‗lgan huquqi: o‗zgarmaslik, transparentlik, barqarorlik, umumiy qaytarilmaslik. O‗zini tekshirish uchun savollar 1. Hozirgi kunda qonunchilikda BC/DLT texnologiyalari xususiyatlarini ko‘rib chiqadimi? 2. Patent olish jarayonini blokcheyn texnologisini qo‘llashning afzalliklarini izohlang 3. Smart- kontraktlar sohasida qonun hujjatlari yordamida juda oddiy qoidalar tizimini ayting. 4. Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO) tamonidan qabul qilingan ISO- TR-23455-2019 standartini izohlang. 5. BC/DLT ni tartibga solish maqsadida nimalarga e‘tibor berishi lozim? Download 2.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling