O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti «oliy matematika» kafedrasi
Iqtisodiyotda qo’llaniladiga ayrim asosiy funksiyalar
Download 1.79 Mb. Pdf ko'rish
|
oliy matematika
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5. Yuqori tartibli hosilalar. 6.Oshkormas va parametrik berilgan funksiyalarning hosilalari.
- 2. Funksiya hosilasining ta’rifi.
- Differensiallash qoidalarini eslatib o’tamiz
- Murakkab funksiya uchun hosilalar jadvali
- 5. Yuqori tartibli hosilalar.
- 6.Oshkormas va parametrik berilgan funksiyalarning hosilalari 1). x o’zgaruvchining y funksiyasi oshkormas ko’rinishda
- 2). Funksional bo-lanish parametrik
- 1. Funksiyaning differensiali.
- Differensial hisobning asosiy teoremalari
4. Iqtisodiyotda qo’llaniladiga ayrim asosiy funksiyalar 1. Chiziqli funksiya. Ma’lumki, b ax y (1) formula bilan aniqlangan funksiyaga chiziqli funksiya deyiladi. Bu burchak koeffisiyenti a k , boshlang’ich ordinatasi b bo’lgan to’g’ri chiziq tenglamasidir. 1-misol. Biror korxonada ishlab chiqarilayotgan bir xil mahsulot xarajatini ikki guruh: 1) mahsulot hajmiga, proporsional o’zgaruvchi xarajat, masalan, materiallar sarfi; 2) ishlab chiqarilgan mahsulot hajmiga bog’liq bo’lmagan o’zgarmas xarajatlar, masalan, ma’muriyat binosi ijarasiga, uni isitishga ketadigan va boshqa xarajatlar deb qarash mumkin. O’zgarmas xarajatlarni b bilan, o’zgaruvchi xarajatlarni, mahsulotning hir bir birligi uchun a bilan belgilasak, biror davrda x birlik hajmdagi mahsulot ishlab chiqarish uchun ketgan umumiy xarajat ax b y bo’lib, bu chizi li funksiyadir. 2. Darajali funksiya. Bunday funksiya x y (2) formula bilan ifodalanadi, bunda 0 dan farqli ixtiyoriy haqiqiy son. Bu funksiyaning aniqlanish sohasi ko’rsatgichga bog’liq. natural son bo’lsa, hamma haqiqiy sonlar uchun aniqlangan, butun manfiy son bo’lsa, n n x x y 1 321 bo’lib, 0 x bo’lgan hamma x lar uchun aniqlangan (bunda n natural son). n / 1 ko’rinishdagi son bo’lsa, n n x x x x f y / 1 ) ( bo’lib, n toq son bo’lsa, ) , ( intervalda, n juft son bo’lsa, , 0 intervalda aniqlangan. Umuman olganda darajali funksiya o’zining aniqlanish sohasida uzluksizdir. 18-ma‘ruza mashg‘ulotlari “Funksiya hosilasi” mavzu bo‘yicha tayanch konspekt Reja. 1. Hosilaga keltiriladigan masalalar haqida. 2. Funksiya hosilasining ta’rifi. 3. Hosilaning geometrik ma’nosi. 4. Murakkab funksiya hosilasi va hosilalar jadvali. 5. Yuqori tartibli hosilalar. 6.Oshkormas va parametrik berilgan funksiyalarning hosilalari. 1. Hosilaga keltiriladigan masalalar haqida Oniy tezlik haqidagi masala. Amaliyotda har xil jarayonlarni tekshirishda birinchi navbatda, shu jarayonning kechishi tezligini aniqlash kerak bo’ladi. Tezlikni aniqlash haqidagi masala fan va texnikaning eng asosiy masalalaridan biridir. Oniy tezlik tushunchasini qanday aniqlash kerak? (2) tenglikdan ma’lumki, t o’zgarmas bo’lganda, t S / A dan B holatgacha oraliqdagi o’rtacha tezlik bo’lib, uni v bilan belgilaymiz. Ma’lumki, (2) da t qancha kichik bo’lsa, t momentdagi tezlikni shuncha yaxshiroq ifodalaydi. Bundan shunday xulosaga kelamizki, erkin tushayotgan nuqtaning t momentidagi oniy tezligi v ni v o’rtacha tezlikning 0 t dagi limiti kabi aniqlaymiz, ya’ni t v v 0 lim Shunday qilib, oniy tezlikni hisoblash uchun qo’yidagi ko’rinishdagi limitni hisoblash kerak bo’ladi. t S v t 0 lim (3) (3) ko’rinishdagi limitni hisoblashga ko’p sondagi amaliy masalalarni yechishda to’g’ri keladi. Umuman, o’zgaruvchi miqdor o’zgarish tezligini topish masalasi, matematika fanining eng ahamiyatli tushunchalaridan biri - hosila tushunchasiga olib keladi. Shuning uchun (3) ko’rinishdagi limitlarni hisoblashni umumiy holda qarash zarur bo’ladi. 2. Funksiya hosilasining ta’rifi. 1-ta’rif. ) (x f y funksiya ) , ( b a intervalda aniqlangan bo’lib, 0 x nuqtadagi funksiya y orttirmasining x argument orttirmasiga nisbatining, argument orttirmasi nolga intilgandagi limitiga, ) (x f y funksiyaning 0 x nuqtadagi hosilasi deyiladi. Bu limit dx df dx dy x f y , ), ( , 0 simvollardan biri bilan belgilanadi. Shunday qilib, ta’rifga asosan x x f x x f x x f x x ) ( ) ( lim lim ) ( 0 0 0 0 0 322 bo’ladi, bu limit mavjud bo’lsa, hosila 0 x nuqtada mavjud deyiladi. Hosilani topish jarayoni differensiallash deb ataladi. Biz o’rganayotgan ) (x f y funksiya orqali qanday jarayon tavsiflan-masin, uning hosilasi ) (x f y fizik nuqtai nazardan shu jarayon kechishining tezligini ifodalaydi. Chunonchi, vaqt, Q biror reaksiya natijasida olingan moddaning momentdagi miqdori bo’lsa, demak Q ning funksiyasi bo’ladi. Q dan olingan hosila, reaksiya kechishining tezligini ifodalaydi. vaqt, Q biror o’tkazgich kesim yuzidan vaqt birligida o’tayotgan elektr miqdori bo’lsa, Q hosila tok kuchining o’zgarish tezligini ifodalaydi. Q isitilayotgan jismning o’zgaruvchi temperaturasini tavsiflasa, Q hosila isish tezligini ifodalaydi. Funksiya hosilasini hosila ta’rifiga asosan topishga bir necha misollar qaraymiz: Umuman, x va y o’zgaruvchilarning fizik, iqtisodiy, kimyoviy ma’nolaridan voz kechsak, y dan x bo’yicha olingan hosila, y ning x ga bog’liq bo’lib o’zgarishining tezligini ifodalaydi. 3. Hosilaning geometrik ma’nosi. Hosila muhim geometrik ma’noga ega. Bu funksiyaning 0 x nuqtadagi hosilasi uning grafigiga )) ( , ( 0 0 x f x M nuqtada o’tkazilgan urinmaning OX o’qining musbat yo’nalishi bilan hosil qilgan burchagining tangensiga teng. ) (x f y egri chiziqqa ) , ( 0 0 0 y x M nuqtadan o’tkazilgan urinma tenglamasi ) )( ( 0 0 0 x x x f y y bo’ladi, bunda ) ( 0 0 x f y . Funksiya grafigiga urinish nuqtasi ) , ( 0 0 0 y x M da o’tkazilgan normalning tenglamasi ) 0 ) ( ( ), ( ) ( 1 0 0 0 0 x f x x x f y y bo’ladi. 4. Murakkab funksiya hosilasi va hosilalar jadvali 1). Agar ) (u f y , ) (x u , ya’ni ) (x f y murakkab funksiya bo’lsa, ) (u f y funksiyaning o’zgaruvchi bo’yicha hosilasi u u f y ) ( bo’ladi. Agar ) (x f y va ) ( y x lar o’zaro teskari funksiyalar bo’lsa, ) ( 1 ) ( y x f bo’ladi. 2). Differensiallash qoidalarini eslatib o’tamiz: x erkli o’zgaruvchi, ) (x u u va ) (x v v uning differensiallanuvchi funksiyalari bo’lsin. 1., 0 C o’zgarmas miqdor. 2. 1 x . 3. v u v u ) ( . 4. v u v u v u ) ( . 5. u c cu) ( . 6. 2 v v u v u v u . 3). Murakkab funksiya uchun hosilalar jadvali quyidagicha bo’ladi: 323 1) 0 , ) ( 1 u R n u nu u n n ; 2) ; 1 ) ( u na a a u u 3) ; ) ( u e e u u 4) u na u u a 1 1 ) (log ; 5) u u u 1 ) (ln ; 6) u u u cos sin ; 7) u u u sin ) (cos ; 8) u u u tg 2 cos 1 ) ( ; 9) u u u ctg 2 sin 1 ) ( ; 10) u u u 2 1 1 ) (arcsin ; 11) u u u 2 1 1 ) (arccos ; 12) u u u arctg 2 1 1 ) ( ; 13) u u u arcctg 2 1 1 ) ( ; 14) v nu u u vu u v v 1 ) ( 1 . 5. Yuqori tartibli hosilalar. ) (x f y funksiyaning ikkinchi tartibli hosilasi deb, uning hosilasidan olingan hosilaga, ya’ni ) ( y ga aytiladi. Ikkinchi tartibli hosila quyidagilarning biri bilan belgilanadi: 2 2 / ), ( , dx y d x f y . ) (x f y funksiyaning n -tartibli hosilasi deb uning ) 1 (n tartibli hosilasidan olingan hosilaga aytiladi va quyidagilarning biri bilan belgilanadi ) (n y , ) ( ) ( x f n , n n dx y d / . Ta’rifga ko’ra ) 1 ( ) ( n n y y . 6.Oshkormas va parametrik berilgan funksiyalarning hosilalari 1). x o’zgaruvchining y funksiyasi oshkormas ko’rinishda 0 ) , ( y x F berilgan bo’lsa, y hosilani topish uchun 0 ) , ( y x F tenglikni x bo’yicha differensiallab, so’ngra hosil bo’lgan tenglamadan y ni topamiz. Ikkinchi va undan yuqori tartibli hosilalar ham shu kabi topiladi. 2). Funksional bo-lanish parametrik t y y t x x 324 ko’rinishda berilgan bo’lsa, 2 2 , dx y d dx dy hosilalar 3 2 2 2 2 2 2 , dt dx dt dy dt x d dt dx dt y d dx y d dt dx dt dy dx dy (1) formula bilan topiladi. 19-ma‘ruza mashg‘ulotlari “Funksiyaning differensiali va uning taqribiy hisoblashdagi tadbiqlari” mavzu bo‘yicha tayanch konspekt Reja 1. Funksiyaning differensiali. 2. Funksiyaning differensialining taqribiy hisoblashga tatbiqi. 3. Differensial hisobning asosiy teoremalari 1. Funksiyaning differensiali. ) (x f y funksiya 0 x nuqtada differensiallanuvchi, ya’ni hosilaga ega bo’lsa, ya’ni 0 0 , , 0 x y x y y x y im x lib, bunda cheksiz kichik funksiya bo’ladi. Demak, x x y y (1) ladi. (1) formulaga funksiya orttirmasi uchun formula deyiladi. 1-ta’rif. Funksiya orttirmasining x y bosh qismiga funksiya differensiali deyiladi va dy bilan belgilanadi. Ta’rifga asosan, x y dy (2) (2) formulada x y bo’lsa, x x dx yoki x dx bo’lib, funksiya differesiali dx y dy ko’rinishda bo’ladi. Elementar funksiyalarning differensiali jadvalini keltiramiz. 1. ) 0 ( ) ( 1 x dx nx x d n n ; 2. ); 1 , 0 ( ln ) ( a a dx a a a d x x 3. ) 1 , 0 , 0 ( log 1 ) (log a a x dx e x x d a a ; 4. dx x x d 1 ) (ln ; 5. xdx x d cos ) (sin ; 6. xdx x d sin ) (cos ; 7. dx x tgx d 2 cos 1 ) ( ; 8. dx x ctgx d 2 sin 1 ) ( ; 9. dx x x d 2 1 1 ) (arcsin ; 10. dx x x d 2 1 1 ) (arccos ; 11. dx x arctgx d 2 1 1 ) ( ; 12. dx x arcctgx d 2 1 1 ) ( 325 2. Funksiyaning differensialining taqribiy hisoblashga tatbiqi. (1) formuladan dy y taqribiy tenglik kelib chiqadi, ya’ni x yetarlicha kichik bo’lganda, funksiya orttirmasi uning differensialiga taqriban teng deyish mumkin. Bunda dy y bo’lib, ya’ni x x f x f x x f ) ( ) ( ) ( 0 0 0 yoki x x f x f x x f ) ( ) ( ) ( 0 0 0 (3) (3) formuladan funksiya qiymatini taqribiy hisoblashlarda foydalaniladi. 2-ta’rif. ) (x f y funksiyaning ikkinchi tartibli differensiali deb funksiya differensialidan olingan differensialga aytiladi va 2 2 ) ( ) ( dx y dx y d dy d y d bilan belgilanadi. Xuddi shunday, n n n dx y y d dx y y d ) ( 3 3 , ... , differensiallar ham aniqlanadi. 3. Differensial hisobning asosiy teoremalari Biror funksiyaning hosilasini bilish funksional bog’lanish haqida xulosa chiqarishga imkoniyat yaratadi. Hosila tushunchasining har xil tatbiqlari, xususan iqtisodga qo’llanilishida sodda lekin muhim bo’lgan teoremalar va formulalar yotadi. Bu teoremalardan ayrimlarini isbotsiz keltiramiz. 1. Ferma teoremasi. (1602-1665y. - atoqli fransuz matematigi). ) (x f funksiya birorta X oraliqda aniqlangan va bu oraliqning ichki c nuqtasida eng katta (eng kichik) qiymatga ega bo’lib, hamda bu nuqtada chekli ) (c f hosila mavjud bo’lsa, 0 ) ( c f tenglik o’rinli bo’lishi zarur. Ferma teoremasi sodda geometrik ma’noga ega. Teorema shartlari bajarilganda X oraliqda shunday c nuqta mavjud bo’ladiki, bu nuqtadan funksiya grafigiga o’tkazilgan urinma OX o’qiga parallel bo’ladi(1-chizma). 1-chizma 2-chizma 2. Roll teoremasi. (Mishel Roll (1652-1719) fransuz matematigi). 1) ) (x f funksiya b a, kesmada aniqlangan va uzluksiz; 2) aqalli b a, oraliqda ) (x f chekli hosila mavjud; 3) oraliqning chetki nuqtalarida funksiya teng ) ( ) ( b f a f qiymatlarni qabul qilsa, a va b orasida shunday c nuqta topiladiki, 0 ) (c f tenglik bajariladi . b c a Geometrik nuqtasi nazardan Roll teoremasi quyidagini bildiradi: ) (x f y funksiyaning chetki ordinatalari teng bo’lsa, egri chiziqda shunday nuqta topiladiki, undan egri chiziqqa o’tkazilgan o’rinma, OX o’qiga parallel bo’ladi (2-chizma). y x O c y x O A B a b c |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling