O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand iqtisodiyot va servis instituti «oliy matematika» kafedrasi

Laboratoriya mashg‘ulotining texnologik haritasi
 
Faoliyat 
bosqichlari
Faoliyatning mazmuni
O‘qituvchi
Talaba
1-bosqich 
Kirish 
(10 minut)
1.1. Laboratoriya ishining maqsadi, o‘tkazish 
jarayoni,   kutilayotgan   natijalar   bilan 
tanishtiradi.
1.2.   Ta’lim   jarayoni   BBB   usuli   asosida 
amalga oshirishini e’lon qiladi (1-ilova).
Eshitadilar
Eshitadilar
2-bosqich
Asosiy 
(60 minut)
2.1. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini 
ma’lum qiladi.
2.2. Talabalar bilimlarini aniqlash maqsadida 
dars  avvalida   va   so‘ngida  «bilaman-bildim» 
jadvalini to‘ldirish uchun savollar tarqatiladi 
(2-ilova).
2.3. Vazifani bajarishda o‘quv materiallaridan 
foydlanish mumkinligini eslatadi.
2.4.   Noaniqlik   jihatlarni   aniqlashtiradi, 
savollarga javob beradi.
2.5.   Ish   natijalarini   sharhlaydi,   xulosalarga 
e’tibor beradi, aniqlik kiritadi.
Eshitadilar
Eshitadilar, 
yozadilar
Guruhlarda 
ishlaydilar
Eshitadilar
Eshitadilar
Eshitadilar,   yozib 
oladilar
3-bosqich 
Yakuniy
(10-minut)
3.1.   Mashg‘ulotga   xulosa   chiqaradi.   BBB 
jadvalini to‘ldirishdagi savol-javoblarni tahlil 
qiladi va faol talabalarni baholaydi (3-ilova).
3.2. Guruhlar faoliyatini baholaydi (4-ilova).
3.4. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: 
har bir zveno o‘zini laboratoriya ishi asosida 
Klaster tuzadi
Eshitadilar
Eshitadilar 
Topshiriqlarni 
yozib oladilar
3-ilova (3.3)
189

BBB jadvalini to‘ldirish uchun tavsiyalar
1. Tayanch ibora va tushunchalar bilan tanishib chiqing.
2. BBB   jadvalini   to‘ldirish   uchun   tayanch   ibora   va   tushunchalarning   tartib 
raqamidan foydalaning.
Bilaman 
Bilishni hohlayman
Bildim
1
2
3
2-ilova
БББ жадвали
Биламан,
Билишни  о лайман
ҳ ҳ
Билдим
-  матн,  (мавзу,  бўлим) 
бўйича  тад и от  ишлари 
қ қ
олиб  бориш  имконини 
беради;
- 
тизимни 
муло аза 
ҳ
илиш, таркибга ажратиш 
қ
кўникмаларини 
ривожлантиради.
БББ  жадвалини  тузиш  оидалари  билан 
қ
танишилади. 
Якка 
тартибда 
(жуфтликда) расмийлаштирилади
уйидаги  саволга  жавоб  берилади: 
Қ
«Ушбу  лаборатория  иши  бўйича  сиз 
нимани  биласиз»  ва  «Нимани  билишни 
о лайсиз?» (келгуси иш учун тахминий 
ҳ ҳ
асос яратилади)
Якка тартибда (жуфтликда) жадвалнинг 
1-чи ва 2-чи устуни тўлдирилади
Муста ил равишда маъруза матнини 
қ
ў ийди (маърузани эшитади). 
қ
Жадвалнинг 3-устунини муста ил 
қ
(жуфтликда) тўлдиради)
190

BBB usuli asosida tarqatma materiallar
№
Tushuncha 
Bilaman «+»
Bilmayman «-»
Bildim «+»
Bilaolmadim «-»
1.
Laboratoriya ishi
2.
Kerakli asboblar
3.
Bajarish bosqichlari
4.
Termoelektrik hodisalar
5.
Zeebek hodisasi
6.
Termoelement
7.
Galvanometr
8.
Qarshiliklar magazini
9.
Elektr sxema
10. Elektr zanjir
11. Termoelementni darajalash
12. Termo EYUK
13. Tasodifiy xatolik
14. Absolyut xatolik
15. Nisbiy xatolik
3-ilova
Talabalar faoliyatini baholash mezonlari
86-100 % 2 ball «a’lo»
71-85 % 1,7 ball «yaxshi»
55-70 % 1,4 ball «qoniqarli»
Baholash mezonlari
F.I.Sh.
Baho 
Mezonlar 
Bilim 
Faollik 
Takliflar 
Jami ball
Ballar 
0,8
0,6
0,6
2
%
40
30
30
100
4-ilova
191

Guruhlarda ishlashni baholash
Guruhlar 
Javobning 
to‘liqligi 
(1,0)
Sxemalarda 
berilganligi 
(0,4)
Guruh 
ishtirokchisining 
faolligi (0,6)
Ballar 
Bahosi
1
2
3
4
5
6
5-ilova
Klaster tuzish
6-ilova
Ани  
қ
лаборато
рия иши 
асосида
192

Klaster tuzish qoidalari
7-ilova
193
1. Topshiriqni diqqat bilan o‘qib chiqing.
2. Fikrlarni   tarmoqlantirish   jarayonida   paydo   bo‘lgan   har   bir   fikrni 
yozing.
3. Imlo xatolar va boshqa jihatlarga e’tibor bermang.
4. Belgilangan   vaqt   tugamaguncha   yozishni   to‘xtatmang,   fikringizni 
jamlashga harakat qiling.
5.
Fikrlarni chegaralamang, ular o‘rtasida o‘zaro aloqadorligiga e’tibor 
qarating.
«Tarmoqlar usuli»
(Klaster)
Bu   usulning   ma’nosi   –   fikrlarning   tarmoqlanishi.  «Klaster» 
texnologiyasi – pedagogik strategiya bo‘lib, u o‘qituvchi – talabalarni biron 
bir  mavzuni   chuqur  o‘rganishlariga   yordam  beradi.   O‘quvchi-talabalarni 
mavzuga   taalluqli   tushuncha   yoki   aniq   fikrni   erkin   va   ochiq   ravishda 
ketma-ketlik bilan uzviy bog‘langan holda tarmoqlashlariga o‘rgatadi. Bu 
usul   biron   mavzuni   chuqur   o‘rganishdan   avval   o‘quvchi-talabalarning 
fikrlash faoliyatini jadallashtirish hamda kengaytirish uchun xizmat qiladi. 
Shuningdek,   o‘tilgan   mavzuni   mustahkamlash,   umumlashtirish   hamda 
o‘quvchi-talabalarni   shu   mavzu   bo‘yicha   tasavvurlarini   chizma   shaklida 
ifodalashga undaydi.

6-Laboratoriya ishi. Bir fazali transformator 
ishini o‘rganish 
6.1. Laboratoriya mashg‘ulotni o‘qitish texnologiyasi
Mashg‘ulot vaqti – 4 soat 
Talabalar soni: 25
Mashg‘ulot shakli
Tajribalarni o‘tkazishga asoslangan laboratoriya 
mashg‘uloti
Ma’ruza rejasi:
1. Elektr o‘lchagich asboblarni vazifalari, 
ishlash   prinsipi,   elektr   sxemada   shartli 
belgisi
2. Nazariya asosida ishning maqsadi
3. Elektr zanjirni tuzish usuli
4. Ishning tajribaviy qismi
5. Bajargan ishi bo‘yicha hisobot
                 O‘quv   mashg‘ulotining   maqsadi:  texnikada,   amaliyotda   keng 
qo‘llaniladigan   elektromagnit   qurilmani   vazifasi,   tuzilish,   ishlash   prinsipi   va 
qo‘llanish sohalari haqidagi bilimlarni shakllantirish.
Pedagogik vazifalar:
•
mashg‘ulot   bo‘yicha   bilimlarni 
tizimlashtirish, mustahkamlash;
•
elektr   o‘lchagich   asboblar,   elektr 
sxema,  elektr zanjirlar bilan ishlash 
ko‘nikmalarni hosil qilish;
•
eksperimental natijalarni tahlil qilish 
ko‘nikmalarini rivojlantirish.
O‘quv faoliyati natijalari:
•
o‘quv   mashg‘uloti   maqsadi, 
bajarish   bosqichlari   haqida 
ma’lumot beradi;
•
elektr   o‘lchagich   asboblarni 
vazifasi, ishlash prinsipi, sxemada 
belgisini gapirib beradi;
•
elektr   sxema   asosida   elektr 
zanjirni tuzib beradi;
•
eksperimental   natijalarni   tahlil 
qilib, xulosa qiladi.
O‘qitish usullari
Eksperimental usuli, baxs-munozara
O‘qitish vositalari
Leksiyalar kursi, laboratoriya praktikumi, asbob-
uskunalar, ishchi stoli, doska, kompyuter 
texnologiyalari
O‘qitish shakli
Guruhda ishlash, individual
O‘qitish shart-sharoitlari
Tajribalarni o‘tkazish uchun mo‘ljallangan 
laboratoriya xonasi
Monitoring va baholash
Og‘zaki nazorat: savol-javob shakli
194

Laboratoriya mashg‘ulotining texnologik haritasi
 
Faoliyat 
bosqichlari
Faoliyatning mazmuni
O‘qituvchi
Talaba
1-bosqich 
Kirish 
(10 minut)
1.1. Laboratoriya ishining maqsadi, o‘tkazish 
jarayoni,   kutilayotgan   natijalar   bilan 
tanishtiradi.
1.2.   Savollar   berib   talabalar   bilimlarini 
jonlantiradi (1-ilova).
1.3.   Ta’lim   jarayoni   «Fikrlar   hujumi» 
texnologiyasi asosida amalga oshirishini e’lon 
qiladi (2-ilova).
Eshitadilar
Savollarga   javob 
beradilar
Eshitadilar,   yozib 
oladilar
2-bosqich
Asosiy 
(60 minut)
2.1. Mashg‘ulotni olib borish xususiyatlarini 
ma’lum qiladi.
2.2. Talabalar bilimlarini aniqlash maqsadida 
ish bo‘yicha savol-javob o‘tkazadi.
2.3.   Kerakli   asboblar   haqida   chuqur 
bilimlarga ega bo‘lishini ta’minlaydi.
2.4.   Laboratoriya   ishini   bajarish   tartibini 
izohlab berishini so‘raydi.
2.5. Tajribalarni o‘tkazishda har bir talabani 
mustaqil ishlashga yordam beradi.
2.6.   Insert   usulida   3-ilovadagi   topshiriqni 
tayyorlashni taklif etadi.
Eshitadilar
Savollarga   javob 
beradilar
Eshitadilar, 
eslaydilar
Javob beradilar
Ishlaydilar
Yozib oladilar
3-bosqich 
Yakuniy
(10-minut)
3.1.   Mashg‘ulot   bo‘yicha   qisqa   xulosalar 
qiladi, yakun yasaydi.
3.2.   Laboratoriya   ishlar   maqsadiga 
erishishdagi talabalar faoliyatini baholaydi (4-
ilova). O‘zlashtira olmagan talabalarga qayta 
o‘qib chiqishini tavsiya etadi.
3.3. Mustaqil ishlash uchun topshiriq beradi: 
nazorat savollari
Eshitadilar, 
savollar beradilar
Eshitadilar 
Topshiriqlarni 
yozib oladilar
1-ilova
195
Jonlantirish uchun savollar
1. Ishning amaliy maqsadi
2. Qaysi elektr o‘lchagich asboblar ishni kerakli asboblarini tashkil 
etadilar?
3. Ishning bajarish asosini qaysi hodisa tashkil etadi?
4. Laboratoriya ishini prinsipial sxemasi deb nimani tushunasiz?
5. Ishchi stolidagi rubilnik qaysi toklar bilan ta’minlaydi?

2-ilova
196
«Fikrlar hujumi» texnologiyasi
Mazkur usul o‘quvchilarning mashg‘ulotlar jarayonidagi faolliklarini 
ta’minlash,   ularni   erkin   fikr   yuritishga   rag‘batlantirish   hamda   bir   xil 
fikrlash inersiyasidan ozod etish, muayyan mavzu yuzasidan rang-barang 
g‘oyalarni   to‘plash,   shuningdek,   ijodiy   vazifalarni   hal   etish,   yechish 
jarayonining   dastlabki   bosqichida   paydo   bo‘lgan   fikrlarni   yengishga 
o‘rgatish uchun xizmat qiladi. «Fikriy hujum» usuli A.F.Osborn tomonidan 
tavsiya   etilgan   bo‘lib,   uning   asosiy   tamoyili   va   sharti   mashg‘ulot 
(baxs)ning  har bir ishtirokchisi tomonidan o‘rtaga tashlanayotgan  fikrga 
nisbatan   tanqidni   mutlaqo   ta’qiqlash,   har   qanday   luqma   va   hazil-
mtoyibalarni   rag‘batlantirishdan   iboratdir.   Bundan   ko‘zlangan   maqsad 
o‘quvchilarning   mashg‘ulot   (baxs)   jarayonidagi   erkin   ishtirokini 
ta’minlashdir. Ta’lim jarayonida ushbu usuldan samarali va muvoffaqiyatli 
foydalanish   o‘qituvchining   pedagogik   mahorati   va   tafakkur   ko‘lamining 
kengligiga bog‘liq bo‘ladi. «Fikriy hujum» texnologiyasidan foydalanish 
chog‘ida   o‘quvchilarning   soni   15   nafardan   oshmasligi   maqsadga 
muvofiqdir. Ushbu usulga asoslangan mashg‘ulot bir soatga qadar tashkil 
etlishi mumkin.

3-ilova
4-ilova
Talabalar faoliyatini baholash mezonlari
86-100 % 2 ball «a’lo»
71-85 % 1,7 ball «yaxshi»
55-70 % 1,4 ball «qoniqarli»
Baholash mezonlari
F.I.Sh.
Baho 
Mezonlar 
Bilim 
Faollik 
Takliflar 
Jami ball
Ballar 
0,8
0,6
0,6
2
%
40
30
30
100
197
«Insert usuli»
Insert   –   samarali   o‘qish   va   fikrlash   uchun   belgilashning   interfaol 
tizimi   hisoblanib,   mustaqil   o‘qib-o‘rganishda   yordam   beradi.  Bunda 
ma’ruza mavzulari, kitob va boshqa materiallar oldindan talabaga vazifa 
qilib   beriladi.  Uni   o‘qib   chiqib   «V,   +,   -,   ?»   belgilari   orqali   fikrini 
ifodalaydi.
Matnni belgilash tizimi
(V) – men bilgan narsani tasdiqlaydi.
 (+) – yangi ma’lumot.
(-) – men bilgan narsaga zid.
(?) – meni o‘ylantiradi. Bu borada menga qo‘shimcha ma’lumot  
         zarur.

5-ilova
Mavzu bo‘yicha nazorat savollari
№
Savollar 
Javoblar
1. Qaysi hodisa elektromagnit induksiya hodisasi deyiladi?
2. Amaliyotda   keng   qo‘llaniladigan   qaysi   elektr 
mashinalarni ishlash prinsipi elektromagnit induksiyaga 
asoslangan?
3. Transformator nima va u qanday vazifani bajaradi?
4. Transformatorni asosiy harakteristikalari
5. Transformatorni ish rejimlari qanday bo‘ladi?
6. Qaysi   kattaliklar   transformatorni   nominal   kattaliklari 
deyiladi?
7. Texnikani   qaysi   sohalarida   transformatorlardan 
foydalanish mumkin?
8. Qishloq xo‘jaligida transformatorlardan qaysi maqsadda 
foydalanish mumkin?
9. Xizmat ko‘rsatish sohalarida transformatorlardan qaysi 
maqsadda foydalanish mumkin?
10
.
Transformatorni   tejamligini,   samaradorligini   qaysi 
kattalik harakterlaydi?
11
.
Quvvatning   yo‘qolishi   qayerda   va   qaysi   sababdan 
vujudga keladi?
198

“FIZIKA” fanidan 
AMALIY MASHQ’ULOTLAR 
 
199

 1-mavzu: Mexanikaning fizikaviy asoslari. Mexanik ish. Quvvat. Energiya 
Mashg‘ulot rejasi:
1.
Mexanik harakat va uning turlari.
2.
Mexanik harakatni kinematikasi va dinamikasi.
3.
Mexanik ish. Quvvat. Energiya.
Mexanika materiya harakatining eng sodda turi haqidagi ta’limotdir. Bunday 
harakat jismlarning yoki jism qismlarining bir-biriga nisbatan ko‘chishidan iborat 
bo‘ladi.
Mxanikaning  mexanik  harakatini  uni  yuzaga  keltirgan  sabablarga  bog‘liq 
bo‘lmagan holda o‘rganadigan bo‘limi kinematika deiladi.
Jismni  o‘z  harakati  davomidagi  fazoda  qoldirgan  izi  tarektoriya  deyiladi. 
Agar  trayektoriya  to‘g‘ri  chiziqdan  iborat  bo‘lsa,  to‘g‘ri  chiziqli  harakat,  yoki 
aksincha,  trayektoriya  egri  chiziqdan  iborat  bo‘lsa,  egri  chiziqli  harakat  deb 
ataladi.
Kuch  ta’siridagi  jismlarning  harakatini  o‘rganadigan  mexanikaning  bo‘limi 
dinamika deb ataladi.
Mexanik  ish  bajarilishi  jarayonida  materiya  harkatining  bir  turi  ikkinchi 
turiga o‘tishi kuzatiladi.
Amalda, ko‘pincha, kuchlar bajargan ishni bilishigina emas, balki shu ishni 
bajarish uchun sarflangan vaqtni ham hisobga olish juda muhimdir.
Mashina,  dvigatel,  qurilma  va  turli  xil  mexanizmlar  ish  bajara  olish 
qobiliyatini taqqoslash uchun quvvat deb ataladigan fizik kattalik kiritiladi.
Biror ish bajara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan har qanday jism yoki jismlar 
sistemasi energiyaga ega bo‘ladi.
Jismlarning  mexanik  holatiga bog‘liq bo‘lgan  energiya  mexanik  energiya 
deyiladi.
Kinematika. 
Umumiy holda to‘g‘ri chiziqli harakatning tezligi va tezlanishi:
dt
dS
v
=

   yoki   
dt
dr
v
=

dt
dv
a
=

   yoki   
2
2
dt
S
d
a
=

Agar harakat to‘g‘ri chiziqli tekis bo‘lganda
vt
S
=
va  
const
t
S
v
=
=
 va 
0
=
a
To‘g‘ri chiziqli tekis o‘zgaruvchan harakat bo‘lganda, quyidagi ifodalardan 
foydalanish kerak:




±
=
±
=
ta
v
v
ta
t
v
S




0
2
0
2
Tekis aylanma harakatda:
t
ω
ϕ

=
  va  
πν
π
ϕ
ω
2
2
=
=
=
T
t
Tekis o‘zgaruvchan aylanma harakatda:
200

2
2
0
t
t
β
ω
ϕ
±
=
t
β
ω
ω
±
=
0
Aylanma harakatda tangensial va normal tezlanishlar quyidagicha bo‘ladi:
R
a
t
β
=
;  
R
a
n
2
ω
=
Dinamika.
Dinamikaning  asosiy qonuni (Nyutonning II qonuni)
)
(mv
d
Fdt
=
tenglama bilan ifodalanadi.
Agar massa o‘zgarmas bo‘lsa, u holda 
ma
dt
dv
m
F
=
=
Mexanik
 
    ish
   .   Quvvat
 
 .   Enregiya
 
 .  
S  masofani  o‘tishda  F  kuchning  bajargan  ishi  quyidagi  formula  bilan 
ifodalanadi:
α
cos
⋅
⋅
=
S
F
A
Quvvat
dt
dA
N
=
formula binoan ifodalanadi. Quvvat o‘zgarmas bo‘lsa
v
F
t
S
F
t
A
N
⋅
=
⋅
=
=
O‘rtacha quvvat quyidagicha bo‘ladi:
t
A
N
ур
∆
∆
=
;   
ур
ур
v
F
N
⋅
=
Mexanik energiya ikki turga – kinetik va potensial enregiyalarga bo‘linadi:
2
2
mv
W
k
=
;     
mgh
W
n
=
Mashinaning   tejamligini   foydali   ish   koeffitsiyenti   (FIK)   deb   ataladigan 
kattalik bilan harakterlanadi:
%
100
⋅
=
ум
ф
А
A
η
bu yerda: 
ф
А
- foydali ish; 
ум
А
 - umumiy ish.
Masalalar: 1.7; 1.12; 2.14; 2.22; 2.59; 2.63; 2.92
Mustaqil ish: 1.12; 1.19; 1.22; 2.7; 2.41; 272; 2.132; 2.145
Adabiyot: [5] 19-52
FIK har doim 100 %dan kichik bo‘ladi. FIK 100 %ga qancha yaqin bo‘lsa, 
mashina shuncha tejamli bo‘ladi.
Masala yechish namunalari 
1-masala.   Stansiyadan   yo‘lga   chiqqan   elektropoyezd   birinchi   t
1
=2   soatda 
S
1
=72 km masofa, ikkinchi t
2
=1 soatda S
2
=54 km masofani va oxirgi t
3
=2 soatda 
S
3
=36  km masofani  o‘tib  to‘xtagan  bo‘lsa,  yo‘lning  har  bir  qismidagi  o‘rtacha 
tezliklar va butun yo‘ldagi o‘rtacha tezlik topilsin.
Berilgan:
с
соат
t
3
1
10
2
,
7
2
⋅
=
=
;    
м
км
S
3
1
10
72
72
⋅
=
=
с
соат
t
3
2
10
6
,
3
1
⋅
=
=
;    
м
км
S
3
2
10
54
54
⋅
=
=
с
соат
t
3
3
10
2
,
7
2
⋅
=
=
;    
м
км
S
3
3
10
36
36
⋅
=
=
201

?
1
−
урт
v
?
2
−
урт
v
?
3
−
урт
v
?
−
урт
v
Yechilishi. Jism harakatining o‘rtacha tezligi o‘tilgan yo‘lni shu yo‘lni o‘tish 
uchun ketgan vaqtga nisbatiga teng, ya’ni:
t
S
v
урт
=
Shuning uchun topilishi kerak bo‘lgan tezliklar quyidagicha aniqlanadi. Yo‘l 
qismlaridagi o‘rtacha tezliklar:
с
м
с
м
t
S
v
урт
10
10
2
,
7
10
72
3
3
1
1
1
=
⋅
⋅
=
=
с
м
с
м
t
S
v
урт
15
10
6
,
3
10
54
3
3
2
2
2
=
⋅
⋅
=
=
с
м
с
м
t
S
v
урт
5
10
2
,
7
10
36
3
3
3
3
3
=
⋅
⋅
=
=
Butun yo‘l bo‘yicha o‘rtacha tezlik:
с
м
с
м
t
t
t
S
S
S
v
урт
9
)
2
,
7
6
,
3
2
,
7
(
10
)
36
54
72
(
10
3
3
3
2
1
3
2
1
=
+
+
+
+
=
+
+
+
+
=
Eslatma:   O‘rtacha   tezlikni   yo‘lning   alohida   qismlaridagi   tezliklar 
qiymatlarining   o‘rtacha   arifmetik   qiymati   sifatida   aniqlash   mumkin   emas. 
Yo‘lning alohida qismlarida turli tezliklar bilan harakatlanish vaqti teng bo‘lgan 
hollardagina o‘rtacha tezlikni o‘rtacha arifmetik qiymat sifatida aniqlash mumkin.
2-masala. Tormozlangan poyezd sekinlanuvchan harakat qilib 1 min. da o‘z 
tezligini 40 km/soat dan 28 km/saot gacha kamaytirgan. 1) Poyezdning tezlanishi 
va 2) tormozlanish vaqtida o‘tgan yo‘li topilsin.
Berilgan:
с
мин
t
60
1
=
=
с
м
соат
км
v
/
1
,
11
/
40
0
=
=
с
м
соат
км
v
/
8
,
7
/
28
=
=
?
−
a
    
?
−
S
Yechilishi.   Masalani   yechilishi   uchun   tekis   sekinlanuvchan   harakatning 
ikkita tenglamasi o‘rinlidir:
at
v
v
−
=
0
 
(1)
va
2
2
0
at
t
v
S
−
=
(2)
(1)
tenglamadan a ni topamiz:
t
v
v
a
0
−
=
 
(3)
(3) formuladan
2
/
055
,
0
60
/
)
1
,
11
8
,
7
(
с
м
с
с
м
a
−
=
−
=
(2) tenglamadan foydalanib S ni qiymatini topamiz:
м
с
с
м
с
с
м
S
561
2
10
6
,
3
/
055
,
0
60
/
11
2
3
2
=
⋅
⋅
−
⋅
=
3-masala. 0,5  kg  massali  jism  shunday  harakatlanadiki,  u  o‘tgan  yo‘lning 
vaqtga bog‘lanishi 
3
2
Dt
Ct
Bt
A
S
−
+
−
=
 tenglama bilan berilgan, bunda C=5 m/s
2
 va 
D=1m/c
3
. Harakatning birinchi sekundining oxirida jismga ta’sir qilgan kuchning 
kattaligi topilsin.
202

Berilgan:
3
2
Dt
Ct
Bt
A
S
−
+
−
=
t=1c
?
−
F
Yechilishi. Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan
ma
F
=
lekin
2
2
dt
S
d
a
=
   yoki   
dt
dv
a
=
Bizda
dt
dS
v
=
   yoki 
S
v
=
(
)
2
'
3
2
3
2
Dt
ct
B
Dt
ct
Bt
A
v
−
+
−
=
−
+
−
=
demak,
dt
dv
a
=
   yoki   
'
)
(v
a
=
(
)
Dt
c
Dt
ct
B
a
6
2
3
'
2
−
=
−
+
−
=
u vaqtda
(
)
H
Dt
c
m
ma
F
2
)
1
6
10
(
5
,
0
6
2
=
⋅
−
=
−
=
=
4-masala. 600 m/c  tezlik bilan uchaytgan 4,65
⋅
10
-26
  kg massali maolekula 
normaga   nisbatan   idish   devoriga   60
0
  burchakda   uriladi   va   shunday   burchakda 
tezligini o‘zgarmas elastik qaytadi. Urilish vaqtida idish devoriga berilgan kuch 
impulsi topiladi.
Berilgan:
c
м
v
/
600
=
                                                                                        
кг
m
26
10
65
,
4
−
⋅
=
                              
α
                                                     
0
60
=
α
                                
?
−
∆
t
F
Yechilishi. Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan
v
m
t
F
∆
⋅
=
∆
⋅
,
bunda   
v
∆
- vektor ayirma.
Devor   sirtidagi   normalning   yo‘nalishini   musbat   hisoblab   (1-rasm), 
quyidagilarga ega bo‘lamiz:
α
α
α
α
cos
cos
)
cos
(
cos
1
2
1
2
⋅
+
⋅
=
−
−
⋅
=
∆
v
v
v
v
v
lekin shartga ko‘ra  
v
v
v
=
=
2
1
,
u vaqtda
α
cos
2
⋅
=
∆
v
v
Shunday qilib
α
cos
2
v
m
t
F
⋅
=
∆
⋅
c
H
t
F
⋅
⋅
=
⋅
⋅
⋅
⋅
=
∆
⋅
−
−
23
26
10
8
,
2
866
,
0
600
10
65
,
4
2
5-masala. Agar nasos motorining quvvati 14,7 kVt, qurilmaning FIK 80 % 
bo‘lsa,   7   soat   davomida   chuqurligi   500   m   bo‘lgan   quduqdan   qancha   neftni 
chiqarish mumkin?
Berilgan:
Вт
кВТ
N
3
10
7
,
14
7
,
14
⋅
=
=
8
,
0
%
80
=
=
η
с
соат
е
3
10
2
,
25
7
⋅
=
=
м
h
500
=
203
1
v
2
v
N
1
v
2
v
v
∆
N
1-rasm

?
−
m
Yechilishi. Neftni quduqdan chiqarishda bajarilgan foydali ish:
mgh
А
ф
=
Nasos motorining t vaqt ichida bajargan umumiy ishi:
t
N
A
ум
⋅
=
Binobarin qurilmaning FIK:
t
N
mgh
А
А
ум
ф
⋅
=
=
η
Bundan quduqdan chiqarilgan neftning massasi:
gh
Nt
m
η
=
кг
m
4
3
3
10
04
,
6
500
8
,
9
10
2
,
25
10
7
,
14
8
,
0
⋅
≈
⋅
⋅
⋅
⋅
⋅
=
Masalalar: 1.7; 1.12; 2.14; 2.22; 2.59; 2.63
Mustaqil yechish uchun masalalar: 1.19; 1.22; 2.7; 2.41; 2.72; 2.132; 2.145
Adabiyot: [5] 19-52