O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz muhandislik-texnologiya instituti

MUNDARIJA
	KIRISH
	“Qurilish mehanikasi” fanining o‘quv dasturi
	“Qurilish mehanikasi” fani bo‘yicha ishchi o‘quv dastur
	Ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarning texnologik model va xaritalari
	1- ma’ruza	Materiallar qarshiligi faniga kirish
	2- ma’ruza	Tekis kesim yuzalarining inersiya momentlari.
	3- ma’ruza	Bosh inersiya o‘qlari va bosh inersiya momentlari.
	4- ma’ruza	Ichki kuchlarni aniqlash.
	5- ma’ruza	Cho‘zilish yoki siqilishda kuchlanish va deformatsiya.
	6- ma’ruza	Ko‘ndalang deformatsiya.
	7- ma’ruza	Materiallarning mexanik xususiyatlarini tajribada o‘rganish.
	8- ma’ruza	Cho‘zilish yoki siqilishga ishlaydigan sistemalarni mustahkamlikka va bikirlikka hisoblash.
	9- ma’ruza	Cho‘zilish yoki siqilishda sterjenning xususiy og‘irligini hisobga olish.
	10- ma’ruza	Cho‘zilish yoki siqilishda uchraydigan statik noaniq masalalar.
	11- ma’ruza	Sterjenning qiya kesimlaridagi kuchlanishlarni aniqlash.
	12- ma’ruza	Bosh kuchlanishlar va yuzalar.
	13- ma’ruza	Hajmiy kuchlanganlik holati
	14- ma’ruza	Siljishda kuchlanish va deformatsiya
	15- ma’ruza	Siljishga ishlaydigan birikmalarni mustahkamlikka hisoblash.
	1-amaliy mashg‘ulot	Nosimmetrik kesimlarning og‘irlik markazi holatini aniqlash.
	2-amaliy mashg‘ulot	Nosimmetrik kesimlarning o‘q inersiya momentlarini aniqlash.
	3-amaliy mashg‘ulot	Bosh o‘qlar vaziyati va bosh inersiya momentlarini aniqlash.
	4-amaliy mashg‘ulot	Kesish usuli. Balka, rama va egri bruslar uchun ichki kuchlarni aniqlash.
	5-amaliy mashg‘ulot	To‘g‘ri sterjenni cho‘zilish(siqilish)ida kuchlanish va deformatsiyani aniqlash.
	6-amaliy mashg‘ulot	Sterjenli sistemalarni mustahkamlikka va bikirlikka hisoblash.
	7-amaliy mashg‘ulot	Cho‘zilish (siqilish) deformatsiyalarida xususiy og‘irlikni hisobga olish.
	1- laboratoriya mashg‘uloti	Po‘lat namunani cho‘zilishga sinash. Po‘latning mexanik xarakteristikalarini aniqlash. Cho‘zilish diagrammasini chizish.
	2- laboratoriya mashg‘uloti	Po‘lat materiali uchun elastiklik modulini aniqlash.
	3- laboratoriya mashg‘uloti	Turli materiallarni siqilish deformatsiyasiga sinash. Mustahkamlik chegaralarini aniqlash
	4- laboratoriya mashg‘uloti	Po‘lat materialini kesilishga, yog‘och materialini yorilishga sinash. Mustahkamlik chegaralarini aniqlash
	5- laboratoriya mashg‘uloti	Doira kesimli sterjenni buralishga sinash (virtual).
	6- laboratoriya mashg‘uloti	Yog‘och balkaning egilishdagi mustahkamligini aniqlash.
	7- laboratoriya mashg‘uloti	Egilishda balkaning deformatsiyalarini aniqlash.
	8- laboratoriya mashg‘uloti	Konsol balkaning qiya egilishdagi deformatsiyalarini aniqlash.
	Masalalar va mashqlar to‘plami

КИРИШ
Материаллар қаршилиги фани «Деформацияланувчи қаттиқ жисмлар механикаси» деб умумий ном билан аталувчи фанлар таркибига кириб, деформацияланувчи қаттиқ жисмлар механикасининг амалий масалаларини ўрганади, конструкция ва иншоотлар элементларининг ташқи кучлар таъсиридаги ҳолатини-мустаҳкамлигини, бикрлигини ва устиворлигини баҳолайди. Бу фан қурилиш, машинасозлик, авиасозлик ва бошқа соҳалар амалиётида кенг қўлланилиб, қатор муҳандислик фанлари учун асос яратади.
Шу сабабли материаллар қаршилигини чуқур ўрганиш талаба учун юқори техник тайёргарлик кафолатини ўтаб, унга ихтиёрий амалий масалаларни малакали ечишига ёрдам беради.
Материаллар қаршилиги фани – эластиклик назарияси, пластиклик назарияси, оқувчанлик назарияси, грунтлар, сочилувчан материаллар ва тоғ жинслари механикаси, тебранишлар назарияси ва устуворлик назарияси каби бир қатор фанларни ўз ичига олади. Бу фанда ўрганиладиган объектларга конструкцияларнинг юпқа деворли элементлари-бруслар, балкалар, стерженлар, валлар, пластина ва қобиқлар киради.
Материаллар қаршилигиниг фан сифатида шаклланиши 1638 йилда Галилео Галилей томонидан «Фаннинг икки янги тармоғига оид математик исбот ва суҳбатлар» китобининг чоп этилиши билан бошланган. Ушбу китоб динамика ва мустаҳкамлик назариясига бағишланган эди. Роберт Гук томонидан кучланиш ва деформация орасидаги пропорционаллик қонунининг 1660 йилда очилиши ва 1678 йилда бу натижанинг чоп этилиши материаллар қаршилиги фани ривожланишига асос солди.
Кейинги даврларда балка эгилиши масаласи ечимига кўплаб таниқли олимлар ишлари бағишланди, фақат 1826 йилга келибгина Навье ўзининг қурилиш механикаси бўйича чоп этган китобида деярли 200 йил давом этган балка эгилиши масаласи ечимини эълон қилди. Навье ушбу масалани тўғри ечимини топди ва биринчи бор кучланиш тушунчасини киритди.
Лагранж, Коши, Пуассон, Сен-Венан каби йирик олимларнинг ишлари материаллар қаршилиги фани ривожланишига катта ҳисса қўшди. 1744 йилда тўғри стерженга қўйилган сиқувчи бўйлама кучнинг критик қийматини аниқлаган Эйлер ишларини алоҳида таъкидлаш лозим. Ушбу масала ечими ҳам деярли 200 йилга чўзилди. Гап шундаки, Эйлер томонидан таклиф этилган ечимда материалларни чизиқли – эластиклик ҳолати бўйича чеклаш хақидаги фараз қўйилган бўлиб, у Эйлер формуласини қўллаш соҳаси ва аниқлик даражасини анча чеклаб қўйган эди. Шу сабабли, олинган натижанинг ҳар доим тажриба натижалари билан мос келмаслиги ушбу формулага муҳандислар қизиқишини унча уйғотмади. Фақат 1889 йилдагина Энгессер томонидан масаланинг пропорционаллик чегарасидан ташқарида устуворликнинг назарий ечими аниқланди. Аммо, ушбу ечимнинг исботи келтирилмади. 1894 йилда Ясинский ушбу масала исботини келтирди, 1910 йилда Карман ҳам Ясинскийга боғлиқ бўлмаган ҳолда масала исботини топди.
Шу билан бирга материаллар қаршилиги ҳақидаги фан ривожланишига ва унинг амалий масалаларини ечишга қуйидаги олимлар ўзларининг катта ҳиссаларини қўшдилар – Д.И.Журавский, Х.С.Головин, П.Ф.Папкович, И.Г.Бубнов, Б.Г.Галеркин, С.П.Тимошенко, В.З.Власов, Н.Б.Беляев, А.А.Гвоздев, Г.В.Колосов, В.В.Болотин, Н.Х.Арутунян, М.А.Колтунов, Л.А.Толоконников, Н.И.Мусхелишвили, А.А.Ильюшин, Ю.Н.Работнов, Х.А.Рахматуллин, С.Р.Ржаницин, Е.И.Шемякин М.Т.Ўразбоев, В.Қ.Қобулов, Б.Е.Новожилов В.В.Лурье, В.В.Москвитин, В.Г.Зубчанинов, В.И.Феодосьев, В.Л.Бидерман, И.Г.Терегулов, Б.Е.Победря, В.Н.Немировский, И.Е.Трояновский, А.С.Кравчук ва бошқалар.
Одатда жисмдаги деформацияланиш жараёни иншоот ишлашига сезиларли даражада таъсир қилиб, иншоот яроқлилигига путур етказади, яъни унинг мустаҳкамлигини, бикрлигини ёки устиворлигини бузиши мумкин.
Материаллар қаршилиги фани иншоот ва машина қисмларини мустахкамликка, бикрликка ва устиворликка хисоблаш асосларини ўргатади.
Иншоотнинг бу қобилиятлари тўғрисида гапирилганда асосан қуйидагилар тушунилади: