O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz muhandislik-texnologiya instituti

Ҳисоб схемасини тузиш

Материаллар қаршилигининг ихтиёрий масаласини ечиш, ҳисоб схемасини танлашдан бошланади, яъни шундай соддалашган схема танланадики, унда бир томондан конструкциянинг асосий хусусиятлари эътиборга олинади, иккинчи томондан якуний натижага сезиларли таъсир этмайдиган иккиламчи факторлар ташлаб юборилади. Ушбу ҳолат ташқи кучларни ҳисоблашда ҳам, кўрилаётган элементни геометрик жиҳатдан белгилаётганда ҳам ва конструкция материали моделига ҳам тегишлидир.

Мисол учун лифт арқонига тушаётган кучланишни аниқланаётганда кабина оғирлиги, кўтарилаётган юк оғирлиги, инерция кучлари, арқон оғирлиги каби омиллар ҳисобга олинган ҳолда, ҳавонинг қаршилик кучи, барометрик босимнинг фарқи, ҳаво ҳароратининг юқорига кўтарилиши билан боғлиқ омиллар иккинчи даражали деб ташлаб юборилади.
Темир йўл кўпригини ҳисоблашда поезд составининг оғирлиги, ҳаракат пайтида ҳосил бўладиган динамик кучлар ҳисобга олинади, шамолнинг қаршилиги ҳисобга олинмайди. Телерадио транслятори мачтасини ҳисоблашда эса мачта бўйлаб ҳаракатланаётган одамлар оғирлигини ҳисобга олмай, шамол босимини ҳисобга олиш керак ва ҳоказо.


Конструкция қисмлари. Ҳисоб схемасини тузишда конструкция геометриясини соддалаштириш учун конструкциянинг айрим қисмларини (элементларини) икки ўлчами (эни ва бўйи) учинчи ўлчами (узунлиги)дан кўп (8 ва ундан ортиқ) марта кам бўлса брусга келтириб олинади. Демак, брус деб икки ўлчами бир ўлчамига нисбатан бир неча марта кичик бўлган конструкция элементига айтилади. Брус деб қалинлиги қолган ўлчамларга нисбатан сезиларли даражада кичик бўлган элементга айтилади. Агар брус – чўзилиш ва сиқилишга ишласа – стержен, буралишга ишласа – вал, эгилишга ишласа балка дейилади. Демак, бирор текис кесимни А-А ўқи атрофида айлантиришдан ҳосил бўлган жисмни стержен деб қараш мумкин ( 1.2 расм)

1.2 Расм

«А-А» ўқи стерженнинг бўйлама ўқи дейилади, оғирлик марказидан ўтувчи, бўйлама ўққа тик жойлашган текис кесим – стерженнинг кўндаланг кесими дейилади. Стержен нуқталарининг координаталари Оxyz тўғри бурчакли саноқ системасига нисбатан аниқланади, одатда z ўқи, бўйлама ўқ йўналиши бўйича йўналтирилади, x ва y ўқлари эса стержен кўндаланг кесими текислигида ётади.

Стерженлар бўйлама ўқи шаклидан келиб чиқиб тўғри чизиқли, эгри чизиқли, синиқ ёки фазовий эгилган кўринишларда бўлиши мумкин. Фазовий эгилган эгри чизиқли стерженга винтли пружина мисол бўлиши мумкин. Ҳисоблаш схемасини тузаётганда стержен кўндаланг кесим юзаси шаклидан қатъий назар бўйлама ўқ кўринишида тасвирланади. Баъзи ҳолларда, яъни стержен кучлар системаси билан юкланган бўлса, ҳисоб схемасида ташқи кучларни аниқроқ кўрсатиш учун стержен ўзининг аниқ геометрик ўлчамлари билан тасвирланади.
Материаллар қаршилигида стерженлардан ташқари пластинка ва қобиқлар ҳисобининг ҳам энг содда ҳоллари кўрилади.
Бир ўлчами (қалинлиги) қолган икки ўлчамидан кўп марта кам бўлган ва маълум эгрилик радиусига эга бўлган жисмга (1.3 а расм) қобиқ дейилади, агар қобиқ сирти текисликдан иборат бўлиб, эгрилик радиуси чексиз катта бўлса, у (1.3 б расм) пластинка дейилади. Учта ўлчами ҳам бир хил тартибда бўлган жисмлар (1.3 в расм) эса массив деб аталади.



Қобиқ Пластинка

Массив

1.3 Расм