O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz muhandislik-texnologiya instituti

мустаҳкамлик деганда – конструкция элементларининг қўйилган ташқи кучлар таъсирига чидамлилиги тушунилади,
бикрлик деганда - конструкция элементларининг ташқи кучлар таъсирида деформация (геометрик ўзгаришлар)га қаршилик кўрсата олиш қобилияти тушунилади,
устиворлик деганда - конструкция элементларининг ташқи кучлар таъсирида ўзининг аввалги ҳолатини йўқотмаслик қобилияти тушунилади.
Одатда тўғри лойиҳаланган ёки тўғри ишлатилаётган конструкцияда деформация бузилиш даражасигача етмасдан тўхтайди, яъни жисмда деформацияланиш жараёни кечаётган бир вақтда деформацияланишга қаршилик кўрсатиш ҳолати пайдо бўлади, жисм «қаршилик кўрсатади». «Қаршилик кўрсатиш» катталиги деформацияни ўсиши билан кучайиб боради ва шундай мувозанат ҳолати юз берадики, бу ҳолда деформацияланиш жараёни тўхтайди.
Табиийки, «Қаршилик кўрсатиш» эффекти турли жисмлар учун ҳар хил бўлиб, бир хил ўлчамли ёғоч конструкциянинг бузилиши металл конструкцияга нисбатан камроқ кучланишларда рўй беради. Конструкция материалининг яҳлитлигини сақлаш шартларини ўрганиш, «мустаҳкамликка ҳисоблаш» деб аталади. Баъзи конструкцияларда материал мустаҳкамлигидан ташқари яна деформациянинг талаб қилинган миқдордан ошмайдиган қийматларини таъминлаш талаб этилади. Ушбу ҳисоб «бикрликка ҳисоблаш» деб аталади.

Материаллар қаршилиги фанида учрайдиган катталиклар ва уларнинг ўлчов бирликлари

Ҳозирги вақтда асосий физик катталикларни ўлчашда Халқаро СИ бирликлар системасининг ўлчов бирликларини ишлатиш тўғри деб ҳисобланади. СИ системасининг механик катталикларни ўлчаш учун ишлатиладиган бирликларини МКГСС системасидан принципиал фарқи шундаки, СИ системасида масса бирлиги асосий ўлчов бирлик бўлиб, куч бирлиги ундан келиб чиқадиган бирлик ҳисобланади. МКГСС системасида эса бунинг акси.

Материаллар қаршилигида ишлатиладиган СИ системасининг асосий бирликлари қуйидагилардан иборат: узунлик- метр(м)да, масса-килограм(кг)да, вақт-секунд(сек)да, ясси бурчак-радиан (рад) да ўлчанади.
Бу системада қўшимча бирликлар эса қуйидаги ўлчов бирликларда ўлчанади:
Юза (F)-метр квадрат (м²) да
Хажм (V)-метр куб (м³) да
Зичлик ()-килограм бўлинган метр куб (кг/м³) да
Текис шаклнинг статик моментлари (S) ва қаршилик моментлари (W)-метр куб (м³) да
Текис шаклнинг инерция моментлари (J)-метр тўртинчи даража (м⁴) да
Тезлик (v)-метр бўлинган секунд (м/сек) да
Тезланиш (w)-метр бўлинган секунд квадрат (м/сек²) да
Бурчак тезлиги (  )-радиан бўлинган секунд (рад/сек) да
Бурчак тезланиши (w)-радиан бўлинган секунд квадрат(рад/сек²) да
Куч (P)-Ньютон (Н) да
Куч моменти (M)-Ньютон кўпайтирилган метр (Н·м) да
Кучланиш (  ёки  )-Ньютон бўлинган метр квадрат (Н/м²) да
Иш, энергия (A, П, Т)-Жоуль (Ж) да
Кувват (N )-ватт (вт) да
Солиштирма оғирлик ( )-Ньютон бўлинган метр куб (Н/м³) да
Частота ( f )-Герц (Гц) да
Давр (T)-секунд (сек) да
Эластиклик (Юнг) модули (E)-Ньютон бўлинган метр квадрат (Н/м²) да
Силжишдаги эластиклик модули (G)-Ньютон бўлинган метр квадрат (Н/м²) да
Абсолют деформация ( )-метр (м) да
Нисбий деформация ( )-ўлчовсиз катталик
Пуассон коэффициенти ()-ўлчовсиз катталик

Бу бирликларнинг баъзиларини каррали ёки улушли бирликлари мавжуд бўлиб, улар шу бирликларнинг олдига қуйидаги қўшимчаларни қўшиш орқали, яъни: Мега (М)-10⁶ га , Кило (к)-10³ га, Деци (д)-10^-1 га, Санти (с)-10^-2 га, Милли (м)-10^-3га, Микро (мк)-10^-6 га кўпайтириш орқали ҳосил қилинади.

Материаллар қаршилигида учрайдиган баъзи каталикларни одатдаги системага кирмаган бирликларда ўлчаниши ҳам амалиётда кўп учраб туради. Бу ҳолда бу бирликлар орасида ўзаро қуйидагича боғланиш борлигини эътиборга олиш керак.

МКГСС ва СГС бирликлар системалари ва системага кирмаган бирликлар	СИ бирликлар системаси	МКГСС ва СГС бирликлар системалари ва системага кирмаган бирликлар	СИ бирликлар системаси
1	2	3	4