O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi termiz muhandislik-texnologiya instituti

Буралишда ички кучлар эпюрасини қуриш
Агар ташқи кучлар таъсирида стержен кўндаланг кесим юзасида ички кучларнинг фақат битта компоненти буровчи момент, яъни М_z = М_бур ҳосил бўлса (1.8 расмга қаранг), у ҳолда буралиш деформацияси содир бўлади ва бу ҳол соф буралиш дейилади. Буралишга ишлаётган стерженлар одатда валлар дейилиб, уларнинг ҳисоб схемасини икки асосий типга бўлиш мумкин – буровчи моментлар қўйилган консол валлар (2.4 а расм) ва подшипникли таянчларда турувчи валлар (2.4 б расм).

2.4 Расм
Буралиш ҳодисаси фақат текис конструкцияларда эмас фазовий конструкция элементларида ҳам ҳосил бўлади.
Буралишда ҳам ички куч (яъни вал кесимларида ҳосил бўладиган буровчи момент - М_бур ) эпюрасини қуриш асосий ишлардан бири ҳисобланади. Уларни қуриш қуйида келтириладиган мисолларда батафсил кўрсатилган.
Буралишда эпюраларни қуришнинг ўзига хос томони шундаки, буровчи моментнинг (+) ёки (-) ишора билан олиш формал аҳамиятга эга бўлиб, бирор физик асосга эга эмас, шу сабабли уларни ихтиёрий олиш мумкин. Буровчи момент эпюрасини қуришда z_n ўқини доимо бир томонга йўналтириш зарур.
1-мисол. Тасвирланган консол вал учун (2.5 расм) буровчи момент эпюраси қурилсин.
М₁=200 кгкм, М₂=400 кгкм, М₃=100 кгкм.
Мисолни ечишни таянчда ҳосил бўладиган буровчи моментни аниқлашдан бошлаймиз, бунинг учун z ўқига нисбатан бутун валга таъсир этувчи моментларнинг алгебраик йиғиндисини олиб уни нолга тенглаймиз, яъни:
∑ М_z = - М_R + М₁ – М₂ + М₃ = 0, бундан
M_R = М₁ - М₂ + М₃ =200-400 +100 = - 100 кгкм бўлади.
Демак, таянчдаги момент М_R (-) ишорали бўлгани учун биз бу йўналиш олдига (х) қўйиб, унинг ҳақиқий йўналишини белгисиз тескари томонга йўналтирамиз. У ҳолда М_R=100 кгкм бўлади. Вални 3 та участкадан иборат деб, z₁, z₂, z₃ ўқларини ўнгдан чапга йўналтирамиз.
I – участкада: М_I = М₁ =200 кгкм.
II- участкада: М_II = М₁ - М₂=200 – 400 = -200 кгкм.
III участкада: М_III = М₁ - М₂ + М₃=200 – 400 + 100 = -100 кгкм.
Бу натижалар асосида ички кучнинг, яъни буровчи моментнинг эпюрасини курсак у юқоридаги кўринишга (2.5 расм) эга бўлади. Биз бу натижаларни ҳисоблаганимизда ўнгдан- чапга қараб ҳисоблаш ишларини бажариб бордик.
Ҳудди шундай йўл билан эпюра қуришни валнинг чап охиридан ўнгга қараб ҳам бажаришимиз мумкин (чунки биз таянчдаги реакция кучи M_R ни аниқлаганмиз) яъни таянчга якин турган участкани I, кейингисини II, ундан кейингисини III десак у ҳолда.
М_I = M_R =100 кгкм, М_II = M_R + М₃=100 + 100 = 200 кгкм,
М_III = M_R + М₃ – М₂=100 +100 – 400 = -200 кгкм бўлади.

2.5 Расм

Кўриниб турибдики, бу ҳолда буровчи моментнинг эпюраси олдинги ҳолдаги қийматлардан фақат ишоралари билангина фарқ қилади, аммо ишора буралишда фақат формал аҳамиятга эга деб юқорида айтилган эди. Бу ҳолда ҳам эпюра юқоридаги кўринишга эга бўлиб, олдинги эпюрани эпюра ўқига нисбатан акси кўринишини ифодалайди.
Подшипникли таянчли валлар учун буровчи момент эпюрасини қураётганда шуни эътиборга олиш лозимки, таянчлар қандай ясалганидан (силжиш ёки думалаш подшипникларидан) қатъий назар буровчи моментни қабул қилмайди, яъни бу таянчларда буровчи моментнинг қиймати нолга тенг бўлади. Шу сабабли буровчи момент эпюрасини қуришда уларни ҳисобга олинмайди. Аммо бу ҳолда ташқи таъсир қилаётган буровчи моментларнинг йиғиндиси нолга тенг бўлиши керак, акс ҳолда вал мувозанатда турмайди.