O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: YEVROSIYONING GEOGRAFIK O'RNI QIRG'OQ TUZILISHI 
REJA: 
1. 
Yevrosiyo materigining geografik joylashgan o'rniga ta'rif. 
2. 
Materik qirg'oq tuzilishi. 
 
Adabiyotlar : 
1. 
T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1983 y. 9-17 betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 1986 y.
3. 
A.Qozoqov «okeanlar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» nashriyoti 
1992 y. 
Yer shari aholisining yarmidan ortig'i yashaydigan va planetamizdagi eng 
katta quruqlik hisoblanadigan Yevrosiyo materigini dunyo okeanlarining hammasi
o'rab turgan u ekvator bilan 770 shimoliy kenglik orasida joylashgan materikning 
shimoliy chekka nuqtasi Chelyuskin burni (770 431 shimoliy kenglik) janubda 
Piay burni (10 161 shimoliy kenglik) g'arbida Roka burni (90 341 g'arbiy uzunlik) 
va sharqda Dejyov burni (1690 401 g'arbiy uzunlik) kabilardir. U shimoldan 
janubga 8 ming km g'arbdan shaqqa 16 ming km ga cho'zilgandir. Materik atrofdagi 
orollar tarkibiga Shpisbergen Fransiya Iosif yeri Severnaya Zemlya Malayziya
arxipalagi Azor orollar kabilar kiritiladi. Materik maydonni 54 mln km2 ni tashkil 

---

5 
etadi orollar maydoni 2,75 mln km2 ni egallaydi. Materikning juda kattaligi uning 
tabiiy sharoiti murakkab va hilma-hil bo'lishiga olib kelgandir. Materik ichkarisiga
chuqur kirib borgan okean hamda dengizlar uning chekka qismlarini ayniqsa g'arb 
janubda juda parchalab yuborgandir. Biroq materik juda katta bo'lganidan uning
ichki qismlari dengiz va okeanlardan minglab km. Uzoqda joylashgan bu esa
materik doirasida tabiiy tafovutlarning keskinligini kuchaytiradi. Materikning 
g'arbiy Yevropa qismi eng tor bo'lib, uni dengizlar juda parchalab yuborgan
maydonning 1\3 qismi orollari va yarim orolariga to'g'ri keladi. Materik sharqqa
tomon kengaya boradi. Osiyo qismida orollar va yarim orollarga materik jami 
maydonning 1G'4 qismi to'g'ri keladi. Materikni g'arbiy qismida Atlantika
okeanida bir necha katta-kichik orollar uchratish mumkin. 
Shulardan eng yirigi materik sayozligida joylashgan Britaniya orollar qutb 
doiradan janubroqdagi Islandiya Norvegiya va Barens dengizlar orasida 
Skandinaviya yarim oroli joylashgan orol va yarim orollar mavjuddir. Bular qatoriga 
Kamchatka yarim orolini Kuril orollarini Yaponiya orollari, Koreya yarim orolini
Filipin va katta-kichik Zont orollarini Indoneziya arxipalagi va bir qancha kichik 
orollarini kiritish mumkin. Materikning janubiy qismi ham okean suvlari ta'sirida 
juda parchalangan bo'lib ular asosan Xindixitoy yarim oroli Xindiston yarim oroli
kichik Osiyo yarim oroli hamda materik yaqinidagi orollardan Shri-Lanka va yana bir 
orollarni kiritish mumkin. Materik atrofidagi okean qismlari bir necha botiqlar 
mavjud bo'lib, ularning chuqurligi turlichadir. Dunyo okeanining eng chuqur botiqlari 
qatoriga Kuril-Kamchatka cho'kmasi (10542 m) Marianna cho'kmasi (11034 m) 
Filippin cho'kmasi (10256 m) kabilarni kiritish mumkin. Materik dengizlar 
materikning ichki qismlarigacha kirib borgandir. Masalan: Atlantika okean bilan 
Suvayirish kanali orqali qizil dengiz va qo'ltig'i orqali qora dengiz bilan Suvayirish 
kanali orqali Qizil dengiz va Bobil-Mendab bo'g'ozi orqali Xind okeani bilan 
bog'lanish mavjud. Bunday xolatlarni materikning shimoliy-sharqda va sharqiy 
qismlarida ham uchratish mumkin. 
Tog' paydo bo'lish harakteri keyingi rivojlanishda perm davri oxirlariga kelib 
Lavraziyaning Yevrosiyodagi qismi quruqlikka aylanib borgan va Gondvana 
bo'linib keta boshlagan. Yura davrining boshlarida Lavraziyaning ancha qismini
transgressiya dengiz egallaydi va bu Yevropa platformasigacha davom etadi. Yura
davrining oxirlarida bor davrining boshlarida alp tog' burmalanishi vujudga kelgan 
va bosqich davomida Yevrosiyo alohida materik bo'lib shakllanadi va uning xozirgi
tabiiy sharoiti vujudga kela boshlaydi. Mezazoy o'rtalariga kelib Yevrosiyoning
katta shimoliy qismi yaxlit materikka aylangan va uning umumiy shakli
hozirgiga yaqin bo'lgan. Janubda Yevrosiyodan bo'linib ketgan Gondvanada ajralib
turuvchi geosinklinal mintaqa mavjud bo'lgan. Unda afrika Arabiston Xindiston va 
Avstraliya platformalari ajralib chiqqan ularning shakllanishida vulkanik jarayonlar 
vujudga kelib turgan. Materik qiyofasining shakllanishi uning hozirgi Relyefining 
vujudga kelishi hozirgiga o'xshash iqlim kanazoy erasida ro'y berib borgan. Kanazoy 
erasining boshlariga kelib hozirgi materikning katta shimoliy qismi o'rnida yaxlit 
quruqlik vujudga kelgan. Bu platformalar baykal kaledon va gersen burmalanishida 
hosil bo'lgan Yevrosiyoning janubi va janubiy sharqdagi tog'larning qo'shilishi 
vujudga kela boshlagan. Mezazoy o'rtalariga kelib Yevrosiyoning katta shimoliy
qismi yahlit materikka aylangan va uning umumiy shakli zozirgiga yaqin bo'lgan. 

---

6 
Janubda Yevrosiyodan bo'linib ketgan Gondavanada ajralib turuvchi geosinklinal
mintaqa mavjud bo'lgan unda Afrika, Arabiston, Hindiston va Avstraliya 
platformalari ajralib chiqqan ularning shakllanishida vulkanik jarayonlar vujudga 
kelib turgan. Materik qiyofasining shakllanishi uning hozirgi Relyefining vujudga
kelishi hozirgiga o'xshash iqlim kaynazoy erasida ro'y berib borgan. Kaynazoy 
erasining boshlariga kelib xozirgi materikning katta shimoliy qismi o'rnida yahlit 
quruqlik vujudga kelgan. Bu platformalar baykal kaledon va gersin burmalanishida
hosil bo'lgan Yevrosiyoning janubi va janubi sharqdagi tog'larning qo'shilishi
vujudga kela boshlagan. 
Shu davrda bu quruqlikni g'arbda o'sha vaqtga kelib shakllana boshlagan. 
Shimoliy Atlantika cho'kmasi shimoliy Amerikadan ajratib qo'ygan janub va janub 
sharqda o'rta dengiz bo'yi Alp-Ximalay geosinklinal mintaqasi chegaralanib 
turgan. Bu geosinklinal mintaqa Yevrosiyoni Gondavananing bo'laklari bo'lishi 
Afrika Avg'oniston Xindiston va Avstraliya platformalaridan ajralib turgan. Sharqda
g'arbiy Tinch okean geosinklinal mintaqasi Yevrosiyoni Tinch okean botig'idan 
ajralib turgan.