O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

Sharqiy Osiyo T.G.R. 
Sharqiy Osiyo Yevrosiyoning Tinch okeani bo'yida joylashgan qismi bo'lib 
shimolda uzoq sharqdan boshlanib janubda janubiy Xitoy bilan tugaydi. Bu 
regionga yana Saxalin Kuril Yaponiya tayvan orollari kiradi. Regionning materik
qismi qadimgi quruqlikdan iborat bo'lib unga o'rtacha balandlikdagi burmali
palaskali tog'lar ham akkumliyativ tekisliklar ham mavjud. orollar va ularni o'rab 
turgan dengizlar tinch okean geosinklinali tarkibiga kirib ularga kuchli seyliklik va 
vulkanizm hosdir. Sharqiy Osiyoning iqlim bilan organik dunyosi hususiyatlari 
tabiiy bir butunlinni hosil qiladi. Shimoliy sharqiy Xitoy va koreya yarim oroli

---

28 
keng va murakkab tuzilgan o'lkaning Yevrosiyo mo''tadil mintaqasining janubiy 
sharqiy Tinch okeani bo'yidagi qismida joylashganligi aniq ifodalangan mussov 
sirkulyasiyasi organik dunyosining kelib chiqishi hamda tarkibining bir hisligi
palashali tog' tekislik rel'fning keng tarqalganligi bir o'lkaga birlashishiga imkon
beradi.
Bu o'lkada tog' sistemalari o'rtacha balandlikka ega ularda keyingi vertikal 
harakatlar ta'sirida turli hil balandlikka ko'tarilib qolgan qadimgi tekislangan 
yuzalar keng tarqalgan turli davrlarda otilib chiqqan vulkan jinslarni keng yerlarni
qoplagan o'lkaning ichki qismi tekisliklardan iborat. Bu tekisliklarni tog' massivlari
tarmoqlari qismlariga bo'lib turadi. Markaziy tekislikdan g'arbda assimetrik tuzilgan 
katta xingan tog'lari sistemasi joylashgan bu tog' sistemasidan janubda buyuk Xitoy
tekisligi joylashgan. Uni shimol g'arb va janubdan o'rtacha balandlikdagi tog'lar va 
platolar o'rab olgan sharqiy tomon esa sariq dengiz ochiqdir. Koreya yarim oroli 
asosan parchalangan qalqonlaridan kristal jinslardan iborat bo'lib janubga borgan sari
tog' zanjirlarini hosil qiladi. Bu tog'lar sharqiy Koreya tog'larining tashkil etadi. 
Eng baland qismlari 1500 mni tashkil etadi. Tog'likdan g'arbga toomn tarmoqlari
chiqqan bo'lib bular g'arbiy qismini tekislik va tog'lik katta tekisligi Pjeng'in va 
Xangak tekisliklaridir. O'lkaning iqlimiy sharoitiga uning qaysi geografik 
kengliklarda joylashganligi atrofidagi o'lkalar va Tinch okeaning yaqinligi ko'proq
ta'sir ko'rsatadi. Qishda Koreya yarim orolining haroratli bo'ladi. Yanvarning
o'rtacha harorati shimolda –200 , eng past harorati –400 ga yetadi. Yozga harorat
o'lkaning shimolida Q230 dan janubda 280 gacha o'zgaradi eng yuqori harorat 
Q390 gacha chiqadi. YOg'in miqdori Koreya yarim orolining sharqiy hududlarida
1200 mm janubi g'arbida 1000 mm shimoli g'arbida 300 mm ni tashkil etadi. Daryo 
tarmoqlari qalin va sesuv ular rejimi tez o'zgaruvchan bo'lib bunga sabab
yog'inning bir tekisda yog'masligidir. 
Markaziy Xitoy bu tabiiy geografik o'lka Yanszi daryosi havzasida
joylashgan shimolda Sinli tog'lari ham shu o'lkaga kiritiladi. G'arbiy chegarasiga
Sina Tibet tog'larning sharqiy etaklaridan o'tadi markaziy Xitoydagi tektonik
harakatlar natijasida platformaning o'zgarishidan hosil bo'lgan tog'lar orasida yer 
yuzasida sertena soyliklari uchratiladi. O'lkada Sinmi tog'lar (4000 m) eng baland
hisoblanib ularni daralar kesib o'tgan. Yanszi oqimi bo'ylab tog' tizmalari orasida 
balandligi 1000 m dan ortadigan past tekisliklar mavjud. Markaziy Xitoy tog'lari
va soyliklari rel'fining tarkib topishida yer po'stidagi yorilishlar va vulkan faoliyati 
katta rol o'ynaydi. O'lkada musson iqlim uchun hos bo'lgan havo massivlarining 
fasliy almashinish Eda dengiz havosining qishda kontinental havoning kelishi aniq 
namoyon bo'ladi. O'lka iqlimining tarkib topishida Sin'yan tog' tizmasi asosiy rol 
o'ynaydi. U shimoldan esadigan sovuq havoni to'sib qoladi. Shu sababli bu 
tizmaning janubi shimoliga nisbatan ancha iliq bo'ladi. O'lkaga yozda okeanidan 
iliq va sernam havo keladi va siklon faoliyati tufayli kuchayib ketadigan musson
shamollari ko'plab yomg'ir olib keladi. O'lkaning eng muhim daryo tizimi yenszi
hisoblanadi. U musson yomg'irlari va tog'dagi qorning erishidan o'zanda ko'plab
toshqinlar boshiga olib keladi. Markaziy Xitoyning organik dunyosi hilma-hildir u 
uzoq davom etgan geologik davr davomida iqlim deyarli o'zgarmagan va shimol 
bilan janub o'rtasida o'simlik hamda hayvonot dunyosi bemalol aralashib turgan 
sharoitda tarkib topgan.

---

29 
Janubiy Xitoy bu o'lkada sharqiy Osiyo materik qismining janubiy chekkasi
va Tayvan hamda Xaynan orollari kiradi. O'lka tabiatining hususiyatlari uning 
materik chekkasiga shimoliy tropik yaqinida burmali strukturalarining
tarqalganligiga bog'liq. O'lkaning o'rtacha va past tog'lar hamda sertepa qirlar band 
qilgan. O'lka qirg'oqlarini Tayvan qo'ltig'i va janubiy Xitoy dengiz ancha 
parchalangan qirg'oqlari bo'ylab ko'plab turli mayda orollar va 2 ta katta orol
Tayvan va Xaynan 36-34 ming km2 orollari joylashgan. Janubiy Xitoy tog'lari
Tayvande eng baland ko'tarilgan suvayirg'ich tizmaning baland tepalari 3000 m
dan oshadi, eng baland nuqtasi 3950 m ga yetadi. O'lkada yog'inlarning musson 
rejimi yaqqol ifodalangan va yil bo'yi t0 baland bo'ladigan subekvatorial iqlim 
mintaqasi joylashgan. Bu yerda yiliga bo'ladi va eng salqin oy harorati Q130 dan
past tushmaydi. Bunday sharoit tropik turlari ko'pchilikni tashkil etgan boy organik
dunyoning rivojlanishiga qulaylik tug'diradi.
Yaponiya orollari Osiyoning sharq tomonidan o'rab turadigan orollar yetti
sistemasiga kiradi xokkaydo Xonsyu Sikoku va Kyusyu Yapon orolini tashkil etadi.
Orollar maydoni 384 ming km2 . Bu orollar tabiatida materikka hos hususiyati 
ham orollariga hos hususiyati ham mavjud yarim vaqtlarga qadar Osiyoning 
materik qismi bilan qo'shilib turganligi uning organik dunyosining tarkib topishida
o'z aksini topgandir. Materikning yaqin joylashganligi orollarning iqlimiga ham
ancha ta'sir ko'rsatadi. Ikkinchi tomondan orollarda joylashganligi va yaqin
geologik davrda parchalanganligi Yaponiyaning Relyef hususiyati hamda iqlimiga
ham ancha ta'sir ko'rsatadi. Yapon orollari hamda Osiyoning harqdagi boshqa 
orollar hamda Tinch okeanning bu orollarga yaqin qismlari Tinch okeani
geosinklinal mintaqaga kiritiladi. Orollarning murakkab turishga ega ekanligi va 
okean tagidagi suv osti va suv usti tog' tizmalari nisbatan barqaror qismlarining va 
geosinklinal chekka bog'ilmalaridan mavjudligi o'lkaga hos hususiyatdir. Bu lar 
o'lka sharqida joylashgan Kiril va Yaponiya botiqlaridir Yapon orolarining Tinyag'ch 
okean sohillari sitliklari jihatidan ancha ajratib turadi. Shu bilan birgalikda vulkan 
haroratlari qanday ro'y berib turadi. Bu haroratlar asosan orollarning g'arbiy 
chekkasi va Xansyun orollarida kuzatiladi. Yapon orollarining katta qismi subtropik
kengliklarda joylashgan orol iqlimi tez-tez sovuq turadi va bunga Osiyo maksimum 
ta'sir etadi. Shimoliy qismi salqin oqimlari ta'sirida yozgi harorat bir yer pastroqdir. 
Shuning uchun ham Yaponiya uchun yozgi va qishgi t0 keskin farq qiladigan t0
ning kontinental o'rganishi hosdir. Xokkaydoning shimolda yanvar t0 si –90-120 S , 
iyulniki Q180 Q 200 S bo'lsa, Xyusyu orollarida Q80 ga yetdi.
Yaponiyada yog'in ko'p tushadi. Kontinental havo Yapon dengiz ustidan
o'tadigan uning quyi qatlami namga to'yinadi va orollarga yog'in keltiradi. Bu 
yerlarga 3000 mm dan ortiq yog'in tushadi. Orollarda daryo tizimi yaxshi 
rivojlangan bo'lib Sianano va Tone daryolari eng yirik hisoblanadi. Daryolarning
ko'pchiligi baland tog'lardan boshlanib tekisliklarda davom etadi. O'zaklari notekis 
ostonatem va sharsharalari ko'p satqi tez-tez o'rnaib turadi. Yaponiya ko'llari turli
yo'llar bilan homil bo'lgan maydonga ko'ra 716 km2 oroldagi eng yirik ko'l 
hisoblanadi. Yapon orollarining o'simliklari soplashida turlariga boy o'rmonlar 
ko'pchilikni tashkil etadi. Aholi tomonidan tabiiy landshaftlariga ta'sir ko'rsatadi 
yaponiya maydonining 2 G' 3 qismiga yaqin o'rmonlar tashkil etadi. 

---

30 
Savol:
1. 
Baland Osiyoga qaysi hududlar kiritiladi va boshqa o'lkalardan nimasi bilan 
ajralib turadi? 
2. 
Sharqiy Osiyoga kiruvchi hududlarni aniqlang?