O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: JANUBIY VA JANUBIY SHARQIY OSIYO TABIAT GEOGRAFIK 
REGION 
REJA: 
1. 
Tabiat geografik region haqida umumiy ma'lumot. 
2. 
Ximolay tog'lari Hind-Gang past tekislikligi Hindiston yarim oroli. Shri-
Lanka. 
3. 
Hindiston yarim oroli Malayziya arxipalagi Filipin orollari. 
Adabiyotlar: 
1. 
T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1981 y 319-357 betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 1986 god. 
3. 
O.Mo'minov «Materiklar tabiiy geografiyasidan studentlarning mustaqil 
ishlari» «O'qituvchi» nashriyoti 1977 yil. 
 
Janubiy Osiyo T.G.R. 
Osiyoning janubiy materikning yarim orol va orollarga bo'linib ketgan 
tropikdan janubda joylashagan chekka qismi hisoblanadi. G'arbdan sharqqa tomon 
qirg'oqlarning parchalanib ketganligi ortish bilan birga geologik tuzilish va rel'fi ham
murakkablashib boradi. Regionda tabiatni uyg'unlashtiruvchi oilalar muson 
sirkulyasiyasining humkronligi shuningdek organik dunyosining vujudga kelishi
hamda materik qismida yog'inning yillik miqdori va namgarchilik davrining
uzunligi regionda turlicha orollar qismida butun yil davomida harorat va 
namgsharchilik bir hil bo'ladigan ekvatorial iqlim hukumron bo'ladi. Himolay tog'lari 
dunyosining eng baland tog' tizmasi bo'lib baland Osiyo chegarasida ko'tarilgan va 
tibyot tog'ligining Hind-Gang tekisligidan ajratib turadi. Himolay tog'lari shimolda 
Hind va Braxmtura daryo vodiylari janubda Hind Gang past tekisligi shimoli 
g'arbda Hind daryosining va janubi sharqda Braxmatura daryosining ko'ndalang 
vodiylari bilan shimoli g'arbi Hindiqush tog'lari bilan janubi sharqda Sina tibet 
tog'lari bilan chegaradan tog' sistemasining umumiy uzunligi 2400 km kengligi 
200-300 km o'nlab tog' tizmalari 7000 m ga yetadi 11 ta cho'qqisi 1000 m dan 
oshadi. Dunyodagi eng baland cho'qqi jamalunga (8866 m) ham shu tog'likda
joylashgan Ximolay tog'lari Xitoy, hindiston Nepal va Pokiston hududlarida
joylashgan. Antropogen bosqichida Ximolay tog'larining tog' oldi burmalanishi ro'y
bergan va yemirilgan tekislangan tog'lar ko'tarilgan. Tog'larning tizimida arxiyo 
erasidan to'rtlamchi davrga o'tgan turli darvlarning kristal metamorfik cho'kindi va 
vulkan jinslari ishtirok etadi. Ximolay tog'larining geoglogik tuzilish hususiyati 
shundan iboratki kembreydan oldingi jinslar ko'pchilikni tashkil etadi.
Ximolay tog'lari Osiyoning katta suvayirg'ich qismi hisoblanadi bu tog'lardan
shimolda mo''tadil mintaqaning kontinental havosi undan janubda tropik havo 

---

31 
massalari hukmronlik qiladi. Ximolay tog'larda janubda musson sirkuliyasiyasi
ro'y beradi ular shimolda keskin kontinental iqlim sharoiti tarkib topadi. Shu 
sababali tog'likning shimoliy yon bag'rida eng ko'p yog'in (2000-3000 mm) tushadi. 
Bu hududda harorat yuqori bo'ladi yanvarning o'rtacha harorati 2000 m balandlikda 
Q60 Q70 iyulniki Q180 Q190 ni tashkil etadi. 3000 m dan yuqori qismida 00 
haroratni kuzatish mumkin. Tog'likda muzlik qoplanish mumkin. Tog'likda muzlik 
qoplami ko'p tog'larning janubiy yon bag'ridan ko'plab daryolar boshlanadi va 
tekisliklardan kesib o'tib bir necha vodiylarni hosil qiladi. Hind uning irmog'i Satlaj 
va Braxmatura shular jumlasidandir. Himolay tog'lari daryolari yomg'ir qor muzlik 
suvlaridan to'yinadi shu sababli eng ko'p suv yoz oylarida to'lib oqadi ko'llar 
miqdori ko'p. Organik dunyosi hilma-hil rivojlangan Xind-Gang past tekisligi
Ximolay tog'lari etagida joylashgan bo'lib Osiyoning eng katta allyuvial 
tekisliklaridan biri hisoblanadi. Past tekislik dengiz sathidan biroz baland
joylashgan o'lkani shimol va g'arb toomnidan Himolay hamda Beljustan tog'lari 
o'rab turadi janubda esa Hindiston yarim orolining yassi tog'liklarni ko'tarilgan past 
tekisliklari asosida Hindiston platformasida joylashgan. Gang- va Braxmaturaning 
quyi oqimidagi pat tekislik Bengaliya deb past tekislikni Braxmatura bo'ylab
cho'zilgan qismi Shillang massivi bilan Assom deb ataladi. Gang daryosining yuqori
oqimi bo'ylab Gang past tekisligi joylashgan. Hind past tekisligining yuqori qismi
Genjna daryo havzasi Panjob deb Hind daryosining o'rta va quyi oqimlari ortidagi 
tekislik Sind deyiladi. Hind daryosi sharqida tar cho'li joylashgan o'lkaning tabiiy 
sharoiti va yog'in miqdorining keskin farq qilish harakterlidir. O'lkada ekvatorial 
dengiz havzasi bilan kontinental havo orlig'idagi frontning siklon faoliyati tufayli 
iyundan noyabrgacha juda ko'p yomg'ir yog'adi. Shillang massivining janubiy 
yonbag'irlarida cherapunjada 12000 mm yomg'ir yog'adi. O'lkada yog'inning 10 % 
dan ortig'i yozgi musson vaqtiga to'g'ri keladi. Yozda o'rtacha harorat Q200 Q290 
ni tashkil etadi. Hindiston yarim oroli o'lkaning asosiy qismini kristal asosli jinslar 
tashkil etadi. Yer yuzasidagi jinslarning hilma-hilligi eng keyingi tektonik va 
errozion parchalanishni turli darajada ekanligi yarim orol yer yuzasi tuzilishida
tofovutlar vujudga keladi. Yarim orolning ko'p qismi 400-1000 m balandlikda
joylashgan bo'lib ayrim joylarni 2000 m gacha yog'ish mumkin.
Narmada daryosi keng vodiysi yarim orolni ikki qismga markaziy Hindiston 
va Dekan yassi tog'ligiga ajratib turadi. Markaziy Hindistonda katxiyavar yarim 
oroldan shimoliy sharqqa aravali tizmasi cho'zilgan uning eng baland joyi 1700 m 
dan tashkil etadi. Bu tog'lar Hindiston yarim orolidagi eng keyin hosil bo'ladigan 
tog'lar hisoblanadi. Yarim orolining janubiy qismini dekan platosi egallagan u 
sharqqa ishlab bo'lib o'rtacha balandligi 100 m yetadi. Yarim oroldagi eng baland
cho'qqisi Palni tog'laridagi 2698 m li Anaymuda cho'qqisi hisoblanadi yarim orol 
iqlimi Bengaliye iqlimiga nisbatan quruqroq lekin Hind daryosining quyi qismi
ancha nam iqlimini yog'in miqdori yarim orolining g'arbida 2500 mm ga yetadi 
Gam tog' yonbag'irlarida 6000-7000 mm ga yetadi. 
Shri-Lanka maydoni 65,6 ming km2 ni tashkil etadi orol Hindistonda
kengligi 60 km bo'lgan Polk bo'g'ozi orqali ajratilgan tuzilishiga ko'ra Hindistonning 
bir qismi hisoblanadi. U qadimgi kristal jinslardan tuzilgan. Orolning katta qismi 
subekvatorial iqlimi mintaqasida joylashgan janubiy g'arbiy qismi ekvatorial iqlim 
mintaqasiga kiritiladi. Bu hol dengiz sathidan katta balandlikka ham bir hil yuqori 

---

32 
harorati bo'lishiga olib keladi. Tekisliklarda o'rtacha harorat Q260 Q280 ni tashkil 
etadi orolning janubiy g'arbida yog'in miqdorida 3000-5000 mm ga yetadi. Orol 
uchun nam tropik o'rmonlar harakterlidir faunasi Hindiston hayvonot dunyosiga
o'xshashdir.