O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

Armaniston tog'ligi g'arbda kichik Osiyo tog'ligi bilan tutashgan va bular 
o'rtasida aniq ifodalangan tabiiy geografik chegara yo'q. O'lka janubi sharqda Eron 
tog'ligi bilan ham shunday asta sekin tutashib ketadi shimolda kichik Kavkaz bilan 
chegaralanadi janubda esa tog'lik etagida Mesontamiya past tekisligi joylashgan. 
Tog'lik uchta davlat Turkiya sovet ittifoqi va Eron territoriyasida joylashgan. 
 
Eron tog'ligi old Osiyo tog'liklari orasida maydoni jixatidan eng kattasidir. 
Eron tog'ligi tabiiy sharoiti uchun tog' tizmalarining keng yassi tog'liklari va
botiqlari bilan almashib ketishi qurg'oqchil iqlimning hukumronligi hamda chala 
cho'l landshaftlarining ustun turishi hosdir.
Markaziy Osiyo Osiyoning Oltinsoy tog'lari bilan himolay tog'lari oralig'ida 
joylashgan bu qismi tabiiy sharoitning o'ziga hosligi bilan ajralib turadi. Markaziy
Osiyo tushunchasi baland tog'lar bilan o'ralgan okeanlardan uzoqda joylashgan va 
cho'l landshaftlari hukumron bo'lgan o'lka sifatida qaraladi. Region re'lefning 
umumiy hususiyatlari yangi tektonik jarayonlarining kuchsiz rivojlanganligiga
struktura shakllarining keskin ifodalanganligi va tekislangan yuzalarining ko'p 
tarqalganligiga bog'liqdir . Okeandan uzoq joylashganligi va hamma tomondan
tog'lar bilan to'silganligi iqlimning kontinental va quruq bo'lishiga yer usti
suvlarining tartibsiz bo'lganligiga hamda cho'l chala cho'l va dasht landshaftlarining 
rivojlanishiga sabab bo'ladi. 
 
Shimoliy mongoliya MXR ning shimoliy g'arbiy qismini egallagan bo'lib
tabiiy sharoitga ko'ra janubiy Sibirning tog' tayga hududi bilan markaziy Osiyoning
okeanlariga suvi oqib bormaydigan qurg'oqchil yassi tog'lari o'rtasidagi orliq 
o'lkadir. Shimoliy mongoliya rel'fi uchun katta obsalyut balandlikdagi soyliklar 
hamda tekisliklar bilan almashinib keladigan tog' tizmalarining ko'pligi hosdir. Tog' 
tizmalari 3 ta asosiy sistemaga kiritiladi. Ular Xintey Xingay va Mongoliya hamda
Gobi Oltayi sistemasiga kiritiladi. Ularning umumiy hususiyati uzoq davom etgan
tekislanish jarayonlari ildizlari yaxshi ifodalangan iliqlangan rel'fi hamda o'rtacha
balandliklarning ko'pligidir. Mongoliyadagi eng baland tog' massivi tabiny bog'da
ola 4362 m bo'lib Mongoliya oltoyida joylashgan. Shimoliy mongoliya tog'larida 
tektonik soylari ko'p ba'zilarida ko'llar mavjud o'lka yer bag'rida zaminning asosan
proterazoy va quyi poleozoy kristal jinslari bog'liq foydali qazilmalar keng 
tarqalgan. O'rta Osiyoning qishki yuqori bosimi oblastida joylashgan bo'lib yozda
o'lka hududa g'arbiy shamollar esadi. O'lkaning asosiy iqlim hususiyatlari ana 
shularga bog'liq ravishda rivojlanadi bular yoz va qish oylari orasida va sutka 
davomida haroratning yer shari bo'yicha keskin eng katta o'zgarishi yog'inning 
kam yog'ishi va eng ko'p yog'inning yoz oylariga to'g'ri kelishi qishning uzoq davom 
etishi va barqaror ekanligi juda sovuq bo'lshi va iliq davrning bo'lmasligi hamda 
yozning kelishi harakterlidir. O'lkada soyliklar ayniqsa sovuydi Yanvarning o'rtacha 

---

25 
harorati 270Sga tengn absolyut minimum harorat 500Sga yetadi. Yozga o'rtacha 
harorat Q180Q190Sga maksimum harart Q400S ga yetadi. O'lkada daryo 
shaxobchalari rivojlangan eng yirik daryolar Shimoliy muz okeaniga qarashlidir. 
Daryolar rejimida iqlim hususiyatlari alohida rol o'ynaydi. Janubiy Mangoliya va 
Xitoy M.X.R. va ichki Mangoliyada joylashgan Gabi yassi tog'ligi Ordos yassi 
tog'ligi Alashan cho'li Beyshan yassi tog'ligi va ularni o'rab turgan tabiiy sharoiti 
ko'pgina belgilarga egadir. Bunda landshafti cho'l va dashtlar bo'lib, landshaftlar bir 
biriga o'xshaydi. Bu o'lkani janubida Tibbet tog'ligining chekka tizmalari o'rab turadi, 
G'arbda esa o'lka Shimoliy G'arbiy Xitoy cho'llari bilan tutashib ketgan. Relyefida 
penepellashgan keng va baland kristal jinslardan tuzilgan yassi tog'liklar ko'pchilikni 
tashkil etadi. Yassi tog'liklar balandligi 800-1500m tog' tizmalarining balandiligi esa 
2500-3000 m ga yetadi. O'lkaning Sharqiy chekkasidan tashqari hamma qismida 
yog'in miqdori 2000 mmdan oshmaydi. Yillik yog'innng deyarli hammasi yoz 
oylariga to'g'ri keladi. Gobiy cho'li yoz qisqa issiq va quruq keladi. Sutkalik harorat 
farqlari katt bo'ladi. Iyul oyining o'rtacha harorati Q22Q240 S maksimum harorat 
Q450 S ga to'proqda esa Q700Sgacha yetishi mumkin. Qish sovuq yanvarning 
o'rtacha harorati 100S yetmaydi, eng past harorat –700S gacha tushishi mumkin. 
O'lkada doimiy oqar suvlar deyarli yo'q. Sharqiy Tibbet tog'ligidan boshlanib o'lkada 
oqim chekka tizmalarni o'rab turadi. G'arbda esa o'lka Shimoliy G'arbiy Xitoy 
cho'llari bilan tutashib ketgan. Relyefida penepellashgan keng va balan kristal 
jinslardan tuzilgan yassi tog'liklar ko'pchilikni tashkil etadi. Yassi tog'liklar 800-1500 
m, tog' tizmalarining balandligi esa 2500-3000 m ga yetadi. O'lkaning sharqiy
chekkasidan tashqari hamma qismida yog'in miqdori 200 mm dan oshmaydi. Yillik 
yog'inning deyarli hammasi yoz oylarida to'g'ri keladi Gobi cho'lida yoz qisqa
issiq va quruq keladi sutkalik harorat farqlari katta bo'ladi. Iyul oyining o'rtacha 
harorati Q220 Q240 maksimum harorat Q 450 ga tuproqda esa Q700 gacha yetishi
mumkin. Qish sovuq yanvarning o'rtacha harorati -100 ga yetmaydi eng pas harorat
200 gacha tushishi mumkin. O'lkada doimiy oqar suvlar deyarli yo'q sharqiy tibet 
tog'ligidan boshlanib o'lkada oqib o'tib ketadigan Xuanxe daryosi o'lkasining asosiy 
daryo tizimi hisoblanadi. O'lkada ayniqsa Gobada ko'llar ko'p lekin ularning
deyarli hammasi sho'r. Sayozli ko'llar va ko'pchiligi yilning ko'p vaqtida qurib 
yotadi.