O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: MATERIK TEKTONIK TUZILISHI VA RELYEF 
HUSUSIYATLARI 
REJA: 
1. 
Materikning tektonik tuzilishi haqida ma'lumot. 
2. 
Materikning Relyef shakllari va uning hususiyatlari. 
 
Adabiyotlar: 
1. 
T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1983 y. 13-CAP ut betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» toshkent 1986 g.
3. 
A.Qozoqov, X.ma'sudov «Materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasi kursidan 
amaliy mashg'ulotlar va mustaqil ishlar» Toshkent «O'qituvchi» nashriyoti 1992 y. 
Tektonik tuzilishi va Relyefi. 
 
Shimoliy Amerika boshqa materiklardan strukturasining simetrikligi va
struktura bilan Relyefning bir-biriga mos kelishi bilan ajralib turadi. Materikning
markaziy qismini qadimgi platforma tashkil etadi bu platforma grelandiyaning va 
Kanada-Arktika arxipelagi orollarining bir qismini o'z ichiga oladi. Bu orolning
qalqonlardan iborat tekislik qismlari asosan muzliklari ostida bo'lib dengiz sathidan 
ancha pastda joylashgan. Gudzon qo'ltig'i sohillari va Makkenzi havzasida
qatlamchi akumliyativ tekisliklar tarqalgan bo'lib ular quyi poleozoy yotqiziqlari
qatlamlaridan tuzilgan ustini muzlikdan keyingi transgressiya yotqiziqlari
qoplagandir. Undan janubda markaziy tekisliklar joylashgan bo'lib strukturasiga
ko'ra usti qalin poleozoy dengiz yotqiziqlari bilan qoplangandir. Platformaning 
cho'kindi jinslaridan tarkib topgan Kordilera tog'lari bilan chegaralari qismida
buyuk tekisliklar ishg'ol etadi. Buyuk tekisliklarning balandligi 1200-1700 m ga 
yetadi. Platformada foydali qazilmalarning katta-katta zahiralari mavjud. mis 
kobalit nikel uran oltin temir neft konlari ko'mirning qo'ng'ir ko'miri yaxshi zahirasi 
kattadir. Platformaning burmalangan chekka qismlari Nyufaunlend Apalachi 
tog'lari va ularning janubiy g'arbiy davomi Uichiy-Maraton sistemasi sifatida davom 
etadi va ular sharqiy janubiy va janubiy sharqda Atlantika va Meksika bo'yi
tekisliklarning mezakaynazoy cho'kindi jinslari qatlamlari tagida yotadi. Apalachi 
tog'lari materikning shimoliy sharqdadan janubiy g'arbga tomon cho'zilgandir. 
Tog'likning eng baland nuqtasi uning janubda 2037 m Mitchel cho'qqisi
hisoblanadi.
Materikning g'arbida Alyaskadan to Panama bo'ynigacha bo'lgan hududni 
Kordilera tog'lari egallab yotadi. Uzunligi 9000 m ga kengligi 800-1600 m ga yetadi
Tog'likning eng yuqori nuqtasi Alyaskadagi 6193 m li Mak-Kinli cho'kindisidir. 

---

36 
Bu murakkab orografik sistemasidan iborat Kordilera tog'lari bir necha bo'ylama 
zona va sigmentlarga ajratiladi. Bu tog'larda tarkibida V.YE.Xamn ma'lumoti 
quyidagi zonalarni ajratish mumkin.
A). Epiplatforma massivlari zonasi bunga Alyaskadagi Bruks tizmasi Makkenzi
tog'lari AQSH ning janubiy sharqiy qoyali tog'lari markaziy Amerikaning shimoliy
serralari : 
B). O'rta massivlari zonasi bunga Yukon massivi, Kolarado platosi meksika 
shimoliy mesasi: 
V). Bor poliogen burmalangan kordilera tog'larining va AQSH ning shimoldagi 
qoyali tog'lari janubiy qoyali tog'larning g'arbiy qismi katta havzaning sharqiy 
qismi hamda sharqiy Serra-Madre tog'lari kiradi. 
G). Yura-bor davrlarida Nevadiy bosqich burmalangan zona bunga Alyaska tizmasi 
katta hafzaning g'arbiy qismi va Serra-Nevada tog'lari ko'tarilmalaridan 
Koliforniyaning qirg'oq tizmalari kiritiladi. 
D). Bukilmalardan iborat g'arbiy Tinch okean bo'yi zonasi bunga Koliforniya
qo'ltig'i va vodiysi Nevadiy burmalanishi bilan bog'liq bo'lgan yosh vulkanik tog'lari 
egallaydi. Bular Kaskad tog'lari Kolumbiya platosi janubiy Amerika va Nikaragua 
tog'laridir. 
Kordilera tog'larining asosiy morfostrukturasi tiplari palaxsa va burmali 
palaxsa tog' tizmalari vulkanik tog'lar denudasion lavali qalamli platolar yosh 
bukilma va rif zonalarning akkumliyativ tekisliklaridir. Bu tog'lar sistemasda hilma-
hil foydali qazilma komplekslari mavjud. Rudalarning katta zahirasi Kanada va 
AQSH doirasidagi nevadiy graniy intruziyalari bilan bog'liqdir. Bular mis
qo'rg'oshin ruh volfram rudalaridir. Bulardan tashqari molibden titan uran va ruda 
bo'lmagan foydali qazilmalar uchraydi. 
Savol : 
1. 
Materikda qalqonlar asosan qaysi qismlarida mavjud? 
2. 
Materikdagi asosiy Relyef tiplari nimalardan iborat?