O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi
Download 0.7 Mb. Pdf ko'rish
|
Abdullayev O.O. Jahon tabiiy geografiyasi
|
asosiy bosqichlari.
Shimoliy Amerika materigi yarim sharning shimolda joylashgan bo'lib qutbiy kengliklardan ekvator kengliklarigacha bo'lgan hududlarni egallaydi. Materikning 34 eng shimoliy chekka nuqtasi butiya yarim orolidagi Myorchisson burni bo'lib 710 501 shimoliy kengilikda janubiy chekka nuqtasi Maryatto burni 70 121 shimoliy kengliklarda g'arbiy chekka nuqtasi Alyaskadagi Uels burni 168 0 g'arbiy uzunlikda va sharqiy nuqtasi Sent-Charlos burni 550 401 g'arbiy uzunlikda joylashgan. Materik atrofidagi bir qancha katta kichik orollar joylashgan bo'lib ular ham materik tarkibiga kiritiladi. Ularda shimolda eng yirik Grelandiya Kanada Artika arxipalagi sharqda Nyufaunlend janubiy sharqda katta kichik Antil orollari hamda Bagama orollari g'arbiy sohilining shimoliy hududlarida Alleut Aleksandr arxipelagi Sharlota qirolichasi va Vankuver orollari joylashgandir. Materik maydoni shu orollar bilan birgalikda 24,5 mln km2 yaqin maydonni egallaydi. Orollar maydoni esa 3890 ming km2 ni tashkil etadi. Shimoliy Amerika 700 shimoliy kenglik bilan 300 shimoliy kenglik orasida eng keng va yaxlit hisoblanadi. Chekka shimol va janubda quruqlikni suv havzalari ancha parchalab yuborganidir. Materik shimolida gudzon qo'ltig'i janubda esa Meksika qo'ltig'i materik ichkarisiga ancha o'yib kirgandir materikning shimoliy muz okeani Tinch okeani va Atlantika okeani suvlari o'rab turadi. Proterazoy erasining oxirida xozirgi shimoliy Amerika materigining o'rnida yaxlit platforma mavjud bo'lgan va uni shimoldan Artika sharq shimoliy sharq va janubiy sharq tomonidan Atlantika geosinlinal mintaqalar o'rab turgan. Bu geosinklinal mintaqalar shimoliy Amerika platformasini Yevropa platformasidan ajratib turgan keyinchalik platformaning shimoliy qismi ko'tarila boshlagan. Boshqa qismlari esa keyingi geologik davri asosan cho'kib borgan Kordilera burmali tog'lar paydo bo'lishi geosinklinal mintaqasi doirasida va qisman ko'tarish harakatlari tokembriyning so'ngida va poliozoy boshida ro'y bergan. Bu tog'lar birinchi haqiqiy tog' paydo bo'lish harakterlari devon davridan boshlab hamda poleozoyning ikkinchi yarmidan vujudga kela boshlagan. Materik plezoy oxiri va mezazoy boshida xozirgi materikdan katta farq qilgan u bir biriga mustaxkam birikkan tokembriy va poleozoy burmali strukturalaridan iborat bo'lgan hamda shimolda Yevrosiyo bilan tutashib birgalikda Lavraziya materigini hosil qilgan. Bu davrda Kordilera tog'lariniig ayrim qismlari dengiz suvi yuzasiga chiqib turgan shimoliy Amerika hozirgi tabiiy sharoitning shakllanishiga ahamiyatga ega bo'lgan xodisalar mezazoy erasi davomida ro'y berib bera boshlagan muzliklar 2 markaz labrador va Kordilera tog'laridan tarqalgan. Maksimal muzlash davrida butun materikni 400 shimoliy kenglikgacha qoplab olgan ya'ni uning salkam 65 % maydonini egallagan. Shimoliy Amerikadagi muzlanishning Yevrosiyodagi qaraganda katta bo'lganligi uning ichki rayonlari ancha sernam bo'lganligidan dalolat beradi Materikning shimoli g'arbida Alyaska shimolida Kanada arxipelagining g'arbi muzlar bilan qoplanmagandi. Materikda bir necha muz bosishi va qaytishi hollarda bo'lgan oxiri muzlanish davri bundan 10-15 ming yil maqaddam sodir bo'lgan. Bu davrda iqlim sernam daryo oqimlari janubga yo'nalgan bo'lib okean sathi hozirdagidan ancha pastda bo'lgan materikning shimoliy janubidagi qo'ltiq va bo'g'ozlar quruqlikdan iborat bo'lgan. Ohirgi muzlanish chekinishida sohildagi past tekisliklarni dengiz suvlari qoplagan va ko'plab muzlik yoni ko'llari vujudga kelgan materiklardagi tog' sistemalari Relyefiga tog' muzliklari katta ta'sir ko'rsatgan. Viskonsin muzligi 2 massiv Labrador va Kivatin muzliklariga bo'linib ketgan va muzlar materikning shimoliy 35 qismlarida butunlay tugagach o'simlik va hayvonlar paydo bo'la boshladi iqlim biroz iliqlashib va quruqlashib asta-sekin hozirgi landshaftlar shakllana boshlagan. Savol : 1. Materik qirg'oq tuzilishida boshqa materiklardan nimasi bilan farq qiladi? 2. Qaysi davrdan boshlab materik shakllana boshlagan? Download 0.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|