O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi termiz davlat universiteti geografiya kafedrasi

MAVZU: SHIMOLIY AMERIKANING TABIIY GEOGRAFIK 
RAYONLASHTIRISH. ARTIKANING AMERIKA SEKTORI. 
REJA : 
1. 
Materikni tabiiy geografik rayonlashtirish haqida ma'lumot. 
2. 
Artikaning Amerika sektori. Tabiiy geografik o'lkasiga umumiy tavsif. 
 
Adabiyotlar: 
1. 
T.V.Vlasova «Materiklar tabiiy geografiyasi» Toshkent «O'qituvchi» 
nashriyoti 1983 y 58-63 betlar. 
2. 
T.V.Vlasova «Fizicheskaya geografiya materikov» Toshkent 1986 god. 
3. 
Universitet ta'limi uchun «geografiya» mutahassisligi bo'yicha o'quv
dasturlari. Toshkent «Universitet» nashriyoti 1997 yil. 
 
Shimoliy Amerikaning tabiiy geografik rayonlashtirish. Artikaning Amerika 
sektori. 
Shimoliy Amerika shimolda janubga tomon shimoliy yarim sharning barcha 
iqlim mintaqalarni kesib o'tgan bo'lib Artika muz sohillaridan to nam tropik
o'rmonlargacha bo'lgan barcha zonal landshaft tiplarini uchratish mumkin. Bir 
tmondan sharqdagi tekisliklar va o'rtacha balandlikdagi tog'lar bilan birgalikda
ikkinchi tomondan g'arbdagi baland tog'lar o'rtasidagi tabiiy tafovutlar ancha 
kuchlidir. Shu sabablidir materikda ikkita katta qism sharq va kordilera tog'lari 
ajratiladi. Materikning Atrtika orollari va ularni ajratib turuvchi suv havzalari
Artika suv subartikaning Amerika sektori sifatida ajratiladi. Markaziy Amerika
alohida subkontinental hisoblanadi. Materikning shimoliy orollari Grilandiya bilan 
birga tabiiy sharoitning o'rta oralig'i bilan ajralib turadi buning asosiy sababi bu 
orollarning qutb yaqinida joylashganligidir. Hamda hozirgi zamon muzliklarning 
kuchli rivojlanganligidir. YOg'in miqdori kam bo'lgan holda yil bo'yi haroratning 
past bo'lishi ko'p yillik muzloq yerlarining rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi. 
Shimoliy Amerikaning bu qismi butunlay qutb yoni landshaftlaridan iborat bo'lib bu 
yerlar unumsiz artika sovuq sahrolaridan to o'rmon tundragacha bo'lgan barcha
hududlarni o'z ichiga oladi. 
Grelandiya yer sharidagi eng yirik orol bo'ylab maydoni 2 mln km2 dan ortiq 
orol tabiiy sharoitning o'ziga hosligi ya'ni uning qutbga yaqinligi hamda atrofdagi

---

42 
sovuq oqimlarning faoliyati bilan bog'liq. Orol yuzasining deyarli 75 5 ni materik 
muzliklari bilan qoplagan muzlik yuzasining katta qismi dengiz sathidan 2000 m 
balanda joylashgan. Muz qoplamining o'rtacha qalinligi 1600 m qalin joyi 3500 m 
ga yetadi orolda materik muzliklarning vujudga kelishiga asosiy sabab shimoliy 
yarim sharda Niogen va Antropogen oralig'ida iqlimning sovib ketganligidir. Muz 
ostida Relyef ancha to'siq bo'lib balandligi uning markazida 100 m dan oshmaydi. 
Ammo orolning chekkasidagi muzdan holi hududlarda tog' tizmalari mavjud. 
Orolda alp tipli Relyef shakllari ustunlik qiladi. Orolning eng baland nuqtasi 3700 m
Gunbyorn cho'qqisi hisoblanadi. O'lka iqlimi sovuq markaziy qismida harorat 100 
dan 550 gacha o'zgaradi qishda 680 gacha tushishi mumkin. Hatto iyulda 280 S 
sovuq bo'ladi, yog'in miqdor 1000-2000 mm atrofida bo'ladi. Orolning muzdan holi 
yerlarida o'simlik qoplami tundraga hos bo'lsada uning shimoliy hududida o'simlik 
kam. Orolda mox va lishayniklarning 600 turi uchraydi. O't o'simliklardan qutb
lolaqizg'aldog'i toshyorar ayiqtovon kabi o'simliklar balandligi 2-3 m keladigan 
qayin zirk archa qarag'ay o'sadi. Hayvonlardan qo'ybuqa karibi bug'isi saqlanib
qolgan dengiz sohillarida oq ayiqlar anchagina ko'pdir. 
Kanada Artika arxipalagi hududi Butiya va Melvill yarim orollari bilan
birgalikda 1,5 mln km2 bo'lib Baffin yeri, Elsmir va Viktoriya orollari o'lkaning 
yirik orollari hisoblanadi. Arxipalag orollari yaqinida materikdan ajralgan bo'lib u 
yerdagi qator bo'g'ozlar dengiz suv ostida qolgan qadimgi daryo vodiylarning o'rni 
hisoblanadi. Relyefda to'rtlamchi davr va hozirgi zamon muzliklarining ta'siri 
seziladi. Bu arxipalag g'arbida muzliklarning yo'qligi iqlimning quruqligi va mutloq 
balandlikning kichikligi bilan bog'liqdir. O'lka iqlimi hamma joyda keskin
kontinental sovuqligi bilan harakterlanadi. Yozda harorat +100 dan past kunduzgi 
+210 +240 gacha yetadi.