O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti mustaqil ish mavzu

Ta'minot qonuni. 
Taklif
- sotuvchilar bozor narxining har xil dinamikasida sotishga tayyor bo'lgan 
tovarlar yig'indisidir. Aytaylik, mahalliy bozorda olma bor. Narx oshgani sayin, 
sotuvga qo'yilgan olmalar soni ortadi. 
Narx 
— 
bozor mexanizmining
 
muhim tarkibiy unsurlaridan biri. U oʻzining 
vazifalari orqali barqaror 
iqtisodiyotning
shakllanishi hamda samarali amal 
qilishiga, 
bozor
 
muvozanatining 
taʼminlanishiga, 
milliy 
daromadning 
iqtisodiyot
 
turli tarmoq va sohalari, xoʻjalik yurituvchi subʼektlari 
boʻyicha taqsimlanishiga, aholining ijtimoiy jihatdan himoya qilinishiga sharoit 
yaratadi. 
Shuningdek, 
u 
ishlab 
chiqaruvchilarni 
ragʻbatlantirib, 
sogʻlom 
raqobat
 muhitining yara
tilishiga katta taʼsir koʻrsatadi. 
Talab (tovarlar va xizmatlarga talab)
— xaridor, isteʼmolchining bozorda 
muayyan tovarlarni, neʼmatlarni sotib olish istagi; bozorga chiqqan va pul 
imkoniyatlari bilan taʼminlangan ehtiyojlari. Ehtiyoj pul va narx vositasida talabga 
aylanadi. Rasman olganda talab isteʼmol kattaligi miqdoridir. Tovarlar dunyosidagi 
xilma-
xillikka moye ravishda talab hosil boʻladi. Masalan, oziqovqat tovarlari, 
sanoat mollari, maishiy va ijtimoiy xizmatlarga boʻlgan talablar tovarlarga talab 
tuzilmasini tashkil etadi. Mazmuni va harakati jihatidan haqiqiy, oʻsayotgan, 
barqaror qondirilgan, qondirilishi kechiktirilgan, qondirilmagan, meʼyordagi va 
boshqa talablarga boʻlinadi. Har bir isteʼmolchining , yaʼni alohida shaxs, oila, 
korxona, firmaning biror tovar toʻplamiga yoki tovarlarga bildirilgan talablari yakka 
t
alab deyiladi. Muayyan tovarga yoki tovarlar toʻplamiga barcha xaridorlar bildirgan 
talab yigʻindisi bozor talabi, barcha bozorlarda barcha tovarlarga jamiyat miqiyosida 
bildirilgan ijtimoiy talab yalpi talab deyiladi. Talab miqdorining oʻzgarishiga bir 
qa
ncha omillar taʼsir qiladi. Ularning o'rasida eng muximi narx omilidir. Tovar 
narxining pasayishi sotib olinadigan tovar miqdorining oʻsishi va aksincha, narxning 
oʻsishi xarid miqdorining kamayishiga olib keladi
. 
Taklif 
— muayyan vaqtda va muayyan narxlar bilan bozorga chiqarilgan va 
chiqarilishi mumkin boʻlgan tovarlar va xizmatlar miqdori bilan ifoda etiladi; taklif 
ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning oʻz tovarlarini sotishga (bozorga) taklif etish 
istagi. Bozorda tovar narxi bilan uning taklifi miqdori 
oʻrtasqda bevosita bogʻliqlik 
mavjud: narx qanchalik yuqori boʻlsa, boshqa sharoitlar oʻzgarmagan hollarda, 
sotish uchun shuncha koʻproq tovar taklif etiladi, yoki aksincha, narx pasayishi bilan 
taklif hajmi qisqaradi. Masalan, 10 soʻm narxda 3 tovar birligi taklif etiladi, agar 
narx 15 soʻmga koʻtarilsa, taklif hajmi 5 birlikka qadar koʻpayadi, agar narx 20 
soʻmga yetsa, taklif hajmi 6 birlikka yetadi. Shunday qilib, taklif miqdorining 
oʻzgarishlari taklif egri chizigʻida bir nuqtadan ikkinchisiga koʻchishida oʻz 

---

ifodasini topadi. Egri chiziqning ijobiy ogʻishi tovar narxi bilan uning taklifi miqdori 
oʻrtasidagi bevosita bogʻliqdikni aks ettiradi. 
Narxlarning 
oshishiga 
javoban 
sotish 
hajmining 
o'zgarishi 
taklifning 
egiluvchanligini tavsiflaydi. Taklifning egiluvchanligi deganda uning narx 
dinamikasiga qarab o'zgarishi darajasi tushuniladi. Taklif (narx uchun) elastik va 
elastik bo'lishi mumkin. Bu farq, ayniqsa, yangi mahsulotlarning elastikligini 
oldindan bashorat qiladigan mahsulot ishlab chiqaruvchilari uchun juda muhimdir. 
Agar uning qiymati narxdan kattaroq foizga o'zgarganda taklif elastik bo'ladi. G'arb 
mamlakatlari tajribasi shuni ko'rsatadiki, taklifning egiluvchanlik koeffitsienti - 
narxlar muvozanati sharoitida va uzoq vaqt davomida - o'sish tendentsiyasiga ega 
(ya'ni narxlarning ma'lum miqdorga oshishi ishlab chiqarishning birmuncha 
o'sishiga olib keladi). ko'proq). 
Agar noelastik taklif narxlarning oshishi yoki pasayishi bilan o'zgarmasa. Bu qisqa 
muddatda ko'plab mahsulotlar uchun odatiy holdir. Misol uchun, ko'p miqdorda 
(qulupnay) saqlanishi mumkin bo'lmagan tez buziladigan ovqatlar uchun elastiklik 
past. Bundan tashqari, taklif ko'proq inert (talabga nisbatan). Axir, ishlab chiqarishni 
yangi mahsulotlarni chiqarishga o'tkazish, ishlab chiqarilgan mahsulotlar miqdorini 
o'zgartirish uchun bu borada resurslarni qayta taqsimlash juda qiyin. Shuning uchun 
taklifning elastiklik koeffitsienti dinamikasini bilish narxlarning o'zgarishiga qarab 
ishlab chiqarish hajmini bashorat qilish uchun foydalidir. 
Shunday qilib, biz talab va taklifning bozor narxiga bevosita bog'liqligini angladik. 
Bu qaramlik narxning talab va taklif nisbati va shuning uchun xaridor va 
sotuvchilarning iqtisodiy holatiga tartibga soluvchi ta'sirida namoyon bo'ladi. Biz 

---

bunday tartibga solishning ikkita variantini topdik, unda bozor bitimining bir tomoni 
g'alaba qozonadi, ikkinchisi esa yutqazadi. 
Birinchi variant: bozor bahosi ko'tariladi va bu, bir tomondan, talabning pasayishiga, 
ikkinchi tomondan, taklifning oshishiga olib keladi. Natijada ishlab chiqaruvchilar 
va sotuvchilar iqtisodiy foyda olishadi (ular mahsulot ishlab chiqarish va sotish 
hajmini oshiradi, ko'proq daromad oladi). 
Ikkinchi variant: tovar narxi pasayadi, bu bir tomondan talabning kengayishiga, 
ikkinchi tomondan taklifning qisqarishiga yordam beradi. Natijada, xaridorlar 
iqtisodiy jihatdan foyda ko'radilar (ular bir xil miqdordagi pulga ko'proq tovar sotib 
oladilar). 
Savol tug'iladi: uchinchi variant bormi, unga ko'ra xaridor va sotuvchilarning 
iqtisodiy manfaatlari mos keladimi? 
Muvozanatli narx. Oldin ko'rib chiqilgan talab bahosiga bog'liqlikka 
qaytaylik.Aytilganlarning hammasi muvozanat bahosi va muvozanat miqdori 
quyidagi favqulodda xossalarga ega ekanligini ko'rsatadi. 
1. Bozorda inson iste’moli uchun zarur bo‘lgan tovarlardan ko‘p va kam emas. 
Tovarlarni ishlab chiqarish xarajatlari ularni muvozanatli narxda sotish orqali 
to'lanadi. Binobarin, erishilgan muvozanat joriy bozor konyunkturasining eng 
yuqori iqtisodiy samaradorligidan dalolat beradi. Nobel mukofoti sovrindori fransuz 
iqtisodchisi M. Allay quyidagi fundamental takliflar bilan teoremalarni keltirib 
chiqardi: “... bozor iqtisodiyotining har qanday muvozanat holati maksimal 
samaradorlik holatidir va aksincha, maksimal samaradorlik holati bozor 
iqtisodiyotining muvozanat holatidir. ”. 
2. Muvozanat nuqtasida eng katta ijtimoiy effekt ham ifodalanadi. Muvozanatli narx 
uchun iste'molchi kommunal xizmatlarning marjinal (daromadlari uchun) miqdorini 
oladi. 
3. Bozor tovarlarning ortiqchaligini (aholining ma'lum hajmdagi daromadlari bilan 
sotish uchun kerak bo'lmagan miqdorni) ham, tovarlarning kamomadini 
(etishmasligini) ham aniqlamaydi. Xulosa qilib aytganda, savol tug'iladi: bozorning 
o'zida muvozanatsiz holatni (talabdan oshib ketishi yoki aksincha) bartaraf eta 
oladigan va tovarlarni muvozanat holatida sotish tendentsiyasini keltirib 
chiqaradigan ichki kuch bormi? narx? Bu savolga javobni keyingi bobda topamiz. 
II. Bozor mexanizmidagi raqobat va monopoliya. 
2.1 Raqobat va bozor mexanizmining o'zaro ta'siri. 

---

Tarix bozor sub'ektlari o'rtasidagi munosabatlarning ikki qarama-qarshi turi - 
raqobat va monopoliyani qadimdan ma'lum. 
Raqobat - tovarlarni ishlab chiqarish, sotib olish va sotish uchun eng yaxshi 
sharoitlar uchun bozor ishtirokchilari o'rtasidagi raqobat. Bunday muqarrar 
to'qnashuv ob'ektiv sharoitlar bilan yuzaga keladi: har bir bozor sub'ektining to'liq 
iqtisodiy izolyatsiyasi, uning iqtisodiy vaziyatga to'liq bog'liqligi va eng ko'p 
daromad olish uchun boshqa da'vogarlar bilan qarama-qarshilik. Xususiy tovar 
egalarining iqtisodiy omon qolish va farovonlik uchun kurashi bozor qonunidir