O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «iqtisodiyot» fakulteti

Aholining joylashishi. Er kurrasi bo‘yicha aholining joylashishi bir xilda emas. 
Hali odamlar tomonidan mutlaqa istiqomatgohga aylantirilmagan katta maydonlar 

---

44 
bilan birga aholi juda zich joylashgan dehqonchilik rayonlari va yirik shahar 
aglomigratsiyalari, ya’ni o‘ta zich joylashgan shaharlar va shahar atrofi rayonlari bor. 
Aholi joylashishi haqidagi ma’lumotlar asosida ularni shahar va qishloq 
aholisiga ajratish mumkin. 
Shahar rivojlangan infratuzilmaga ega bo‘lgan yirik aholi yashaydigan punkt 
bo‘lib, u ishlab chiqarish, boshqarish, tashkiliy – xo‘jalik, madaniy funksiyalarni 
bajaradi. Bu maqomga u qonuniy yo‘l bilan erish bo‘ladi. 
Aholi yashaydigan punktlarni shaharga o‘tkazishning ma’lum tarixiy me’yorlari 
mavjud. Ularni ushbu guruhlarga ajratish mumkin:
1
1. Tarixiy. Mamlakatlarning tarixan rivojlanishi natijasida hosil bo‘lgan 
shaharlar. 
2. Miqdoriy. Aholi yashaydigan punktlarda aholi soni ma’lum miqdorga 
etgach, uni shahar qatoriga qo‘shiladi. Ayrim olingan mamlakatlar bo‘yicha uning 
diapazoni har xil. 
3. Iqtisodiy. Qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanmaydigan aholi soniga, ulushiga 
qarab. 
Qoida bo‘yicha, bu tamoyil boshqa iqtisodiy tamoyillar bilan birgalikda 
(masalan, aholi zichligi) qo‘shib olinadi. Masalan, Hindistonda shahar qatoriga 5 
mingdan kam aholisi bo‘lmagan va zichligi 1 k/m
2 
ga 1000 kishi to‘g‘ri kelgan va 
aholisining 75 %i qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanmaydigan aholi yashaydigan 
punktlar kiritiladi. 
4. Qonuniy. Ma’lum qonunlarga muvofiq aholi yashaydigan punktlarni shahar 
qatoriga kiritish. Bu ham ma’lum miqdoriy tamoyillar bilan birgalikda qo‘llaniladi. 
Masalan, Kanada, AQSh va boshqa davlatlarda shu tamoyildan foydalaniladi. 
O‘zbekistonda 3 me’zonli tamoyil: miqdoriy, iqtisodiy va qonuniy tamoyillar amal 
qiladi. 
Urbanizasiya shahar aholisi soni o‘sishi bilan bog‘liq jarayon bo‘lib, eski 
shaharlarning o‘sishi, yangi shaharlarning paydo bo‘lishi va shaharlar joylashishining 
qiyinchiliklari uning eng muhim belgilari hisoblanadi. 
Statistikada shaharni odamlar soniga qarab, qator guruhlarga ajratiladi. Tabiiy 
o‘sish hamda migratsiya qoldig‘i va aholi yashaydigan punktlarni shaharga 
aylantirish shahar aholisi sonining o‘sish manbai, hisoblanadi. Shahar aholisining 
tarkib topishida bu manbalar har qanday davrda har xil rol o‘ynaydi. 
Dunyoda qishloq aholisining joylashishi juda xilma-xil. Ishlab chiqarish 
sur’atlari bo‘yicha aholi yashaydigan punktlarni 3 turga bo‘lish mumkin: qishloq 
xo‘jaligi, qishloq xo‘jaligi bo‘lmagan va aralash. Aholi tarqalishining boshqa turi 
ham mavjud, dispersion yoki yoyilib ketgan tarqalish. Bunga xutor yoki 
fermerlarning tarqalishi misol bo‘la oladi. 
Qishloqlardagi 
aholi 
yashaydigan 
punktlarning shakli va turi dunyo 
mamlakatlarining tarkibiy rivojlanishini ifodalaydi. Qishloqlardagi aholi yashaydigan 
punktlar sonini aniq aytib bo‘lmaydi, ayrim mamlakatlarda alohida punktlar emas, 
balki ularning birlashmasi statistik hisob birligi hisoblanadi. Ularning soni sanash 
darajasiga bog‘liq bo‘lib, taxminan 12 dan 20 ming kishigacha bo‘ladi. 
1
Усмонов Б.Б. Аҳоли статистикаси. Ўқув қўлланма. – Т.: Адабиёт жамғармаси, 2004, 30-бет. 

---

45 
Aholi harakatiga qarab er yuzi aholisini ikki guruhga ajratish mumkin: 
1) Evropa, Osiyo, Lotin Amerikasi, Afrika davlatlari – ko‘p aholi shaharlarda 
joylashgan; 
2) Avstraliya, Kanada, Yangi Zellandiya, AQSh davlatlari – aholi, asosan, 
qishloq fermer xo‘jaliklarida joylashgan. 
Ishlab chiqarish faoliyati bo‘yicha qishloq aholisini ikkiga: qishloq xo‘jaligi 
bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan aholiga ajratish mumkin. Taxminiy hisob-
kitoblarga qaraganda, er yuzi faol aholisining 3 5 qismi qishloq xo‘jaligi va u bilan 
bog‘liq tarmoqlarda band. Ammo iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda qishloq 
xo‘jaligi bilan band aholining ulushi ko‘p emas: Buyuk Britaniya va AQShda – 2,5% 
– 3,5%, Ispaniya va Portugaliyada esa – 12% – 15%. 
Aholi jinsi bo‘yicha erkak va ayollarga bo‘linadi. Ularning nisbati esa, jinsiy 
tarkibni tashkil etadi. Aholining jinsiy tarkibi demografik va ijtimoiy-iqtisodiy 
omillar ta’siri ostida tashkil topadi. Demografik omillar tug‘ilganlar orasida o‘g‘il va 
qiz bolalar nisbati, erkak va ayollar o‘rtasidagi vafot etish farqi, migratsiya 
hisoblanadi. Ijtimoiy-iqtisodiy omillarga ishlab chiqarish kuchlarining joylashishi, 
ayollarning jamiyatda tutgan o‘rni, urushlar va boshqalar kiradi. Amaliyot shuni 
ko‘rsatayaptiki, tug‘ilgan har 100 qizga 105-106 o‘g‘il bola to‘g‘ri keladi, bu holat 
erkaklarning umumiy aholi sonidagi ulushining ortishiga olib keladi. Ammo 
erkaklarda o‘lim ko‘proq bo‘lganligi sababli, bu nisbat asta-sekin to‘g‘rilanib, yuqori 
yoshli guruhlarda ayollar salmog‘i ortib boradi. 
Hududlar bo‘yicha ko‘chib yurish ko‘proq erkaklarga xos bo‘lib, aholi ketadigan 
joylarda ayollar salmog‘i ortib boradi, aholi keladigan joylarda, aksincha, erkaklar 
salmog‘i yuqori bo‘ladi. 
4.2.1–chizmada aholining yosh jins tarkibi berilgan (01.01.2005). Ushbu 
ma’lumotlarga qaraganda, O‘zbekistonda erkaklar soni 0-2 dan 30-34 yoshgacha 
bo‘lgan oraliqda ko‘pchilikni tashkil etsa, 35-39 yoshdan boshlab esa a 
yollar 
soni ko‘pchilikni tashkil etadi. 70 yoshdan yuqori yoshda ushbu tafovut salkam ikki 
barobarga (67,16 %) teng. 
 

---

46