O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «iqtisodiyot» fakulteti

Nazorat va muhokama uchun savollar 
1. Chet ellarda aholi ro‘yxatlarini o‘tkazish qanday usulda amalga oshiriladi? 
5. Aholi soni to‘g‘risidagi ma’lumotlar manbai deganda nimani tushundingiz? 
6. Aholining harakat ko‘rsatkichlari qanday? 
7. Chet ellarda aholi tarkibini o‘rganish usullarni ayting? 
8. Aholi kategoriyalari nimalardan iborat? 
Asosiy adabiyotlar 
1. Социально – экономическая статистика / Под ред. В.Н.Салина. 
Практикум. – М., 2004. 
2. Доклад о развитии человеческого потенциала в странах Европа и СНГ – 
М.: ПРООН, 2002. 
10. Аюбжонов А.Ҳ. ТИФ статистикаси. Ўқув қўлланма. – Т.: Ўзбекистон, 
2004. 
11. europa.eu.int 
12. europa.eu.int/comm/relays/index_en.htm 
13. www.euireland.ie 
14. www.cec.org.uk 
15. www.eurunion.org 
16. www.europarl.ie 

---

55 
V bob. XALQARO MEHNAT RESURSLARI STATISTIKASI 
5.1. Xalqaro mehnat resurslari haqida tushuncha, ularning tarkibi va 
taqsimlanishi. 
5.2. Xalqaro mehnat bozori va uning xalqaro migratsiyasi statistikasi. 
5.3. Jahon mehnat bozorining rivojlanishiga ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar 
tahlili. 
5.4. Mehnat resurslarini mintaqalar va mamlakatlar bo‘yicha taqsimlanishini 
statistik o‘rganish. 
5.5. Zamonaviy jahon mehnat bozorining iqtisodiy-statistik tahlili. 
5.1. Xalqaro mehnat resurslari haqida tushuncha, ularning tarkibi va 
taqsimlanishi 
Ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi jamiyatning ishlab chiqaruvchi 
kuchlarini tashkil etadi. 
Bunda ishchi kuchi ishlab chiqaruvchi kuchlarning sub’ektiv elementi bo‘lib, 
uning ijtimoiy ishlab chiqarishdagi roli benihoya katta. Ishchi kuchisiz har qanday 
darajadagi taraqqiy etish, hatto, hozirgi zamon texnikasi ham jonsiz metallar 
to‘plamiga aylanishi mumkin. 
Mehnat ishlab chiqarish vositalariga tegishi bilanoq bu o‘lik vositalarni 
tiriltiradi, ularga jon kiritadi, ularni mehnat jarayoni omiliga aylantiradi va ular bilan 
qo‘shilib mahsulot shakliga kiradi. 
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning moddiy buyum qismi o‘tgan zamondagi jonli 
mehnat natijasi bo‘lib, hozir bu buyumlashgan mehnat shaklida gavdalanadi va har 
qanday ishlab chiqarish jarayonida hal qiluvchi omil sifatida ishtirok etadi. 
Ishchi kuchi yoki mehnat qilish qobiliyati deganda, inson ega bo‘lgan va biron 
bir iste’mol qiymatlarini ishlab chiqargan vaqtda u har safar ishga soladigan jismoniy 
va ma’naviy qobiliyatlar tushuniladi. 
Ishchi kuchi taklif va talabga ega. Ishchi kuchining o‘z bozori mavjud, u mehnat 
bozori deb ataladi. U erda mehnat kuchini sotish va sotib olish mumkin. Mehnat 
kuchi o‘zining bahosiga ega, va u har erda har xil bahoda bo‘ladi. 
Ishchi kuchi (ya’ni ishlash qobiliyatiga ega bo‘lgan shaxslarning barchasi) 
mehnat resurslarini tashkil etadi. Ular xalq xo‘jaligi tarmoqlarida haqiqiy band 
bo‘lgan va shu tarmoqlarga jalb qilinishi mumkin bo‘lgan shaxslardan iborat. 
Mehnat resurslari asosiy qismini aholining mehnatga yaroqli yoshdagi qismi 
tashkil etadi. Mehnat yoshining quyi va yuqori chegarasi direktiv ravishda 
belgilanadi. Respublikamizda mehnat resurslarining mehnatga yaroqli yoshi ayollar 
uchun 16 yoshdan- 60 yoshgacha deb qabul qilingan. Ushbu chegaralarni belgilashda 
aholining turmush darajasi, sog‘liqni saqlash, sport va maorif tizimlari, nafaqa 
ta’minotini sharoitlari, ya’ni ijtimoiy, iqtisodiy va demografik omillar hisobga 
olingan. 
Jahonning ayrim mamlakatlarida yuqorida qayd etilgan chegaralar quyidagicha: 
AQShda yosh ikkala jins uchun 16 yosh va yuqori chegarasi 64 Fransiyada har ikkala 
jins vakllari uchun 15 yoshdan 59 yoshgacha, Yaponiyada esa bu ko’rsatkich 15-64 
yoshni ko’rsatadi. 

---

56 
O‘zbekiston mehnat resurslari: 
1.Yuqori darajali malakaga va intellektual rivojga ega. 
2.Respublika katta yoshdagi aholisining savodxonlik darajasi dunyodagi 
iqtisodiy rivojlangan davlatlarga qaraganda juda yuqori (99,1%). 
3.Moddiy ishlab chiqarish sohasida band bo‘lgan aholining 
4
1
qismi oliy va 
o‘rta ma’lumotga ega. 
4.Ilm-fan bilan band aholi har 10000 kishiga Gresiya va Portugaliyaga 
qaraganda 1,5 baravar yuqori. 
5.Respublikada matematika, biologiya, fizika va shu kabi fanlar bo‘yicha 
olimlarning izlanishlari chet el mamlakatlarida ham mashhur, shu bilan birgalikda 
geliomaterialshunoslik kabi sohalardagi izlanishlar butun dunyo bo‘yicha eng rivojli 
deb tan olingan. 
Respublikamizda mehnat resurslarining soni quyidagicha hisoblanadi: 
1. Mehnat qilish yoshidagi aholi. 
2. Mehnat qilish yoshida bo‘lgan, mehnatga layoqatsiz aholi (1;2 guruh 
nogironlari va imtiyozli qarilik nafaqasiga chiqqan 50-59 yoshdagi erkaklar va 45-54 
yoshdagi ayollar). 
3. Mehnat qilish yoshida bo‘lib, xalq xo‘jaligida band bo‘lmagan aholi (uy-
ro‘zg‘or va yosh bolalarni tarbiyalash bilan shug‘ullanadigan ayollar va boshqalar). 
4. Xalq xo‘jaligi tarmoqlarida band bo‘lgan nafaqaxo‘rlar va o‘smirlar (16 
yoshdan kichik bo‘lmaganlar). Bunda mehnat potensial soni 1-2 4, haqiqiy soni esa 
1-2-3 4 ning algebraik yig‘indisidan iborat. Mehnat resurslarining xalq xo‘jaligi 
tarmoqlarida band bo‘lgan qismi iqtisodiy faol (aktiv) aholini tashkil etadi. 
Iqtisodiy faol aholi tarkibiga quyidagilar kiradi: 
1) davlat, shirkat, jamoat va shaxsiy tashkilotlarning korxona va muassasalarida 
band bo‘lgan ishchi va xizmatchilar, fermerlar; 
2) qishloq xo‘jaligidagi yordamchi tarmoqlarda band bo‘lgan dehqon, ishchi- 
xizmatchilarning oila (hunarmandlar, yakka hol dehqonlar va boshqalar) a’zolari. 
Iqtisodiy faol aholi sonining umumiy aholi soniga nisbati aholining iqtisodiy 
faollik darajasini ifodalaydi, ya’ni 
Aholining faollik darajasi 
100
soni
umumiy 
aholining
soni
aholi
faol
iqtisodiy 
Faol aholi soni mehnat resurslari soni bilan taqqoslansa mehnatga qobiliyatli 
potensial 
kuchlardan 
foydalanish 
koeffitsienti 
kelib 
chiqadi 
= 
100
soni
potensial
ning
resuralari
mehnat 
soni
aholi
faol
iqtisodiy 
Statistikada iqtisodiy faol aholini jinsi va yoshi tarkibi bo‘yicha o‘rganish 
muhim ahamiyatga ega. Chunki mehnat unumdorligi va mehnat faolligi darajasiga 
xodimlarning jinsi va yosh tarkibi ham birmuncha ta’sir etadi. 
Xalq xo‘jaligida band bo‘lgan aholining jismoniy va aqliy mehnat bilan 
shug‘ullanishi va uning ma’lumoti bo‘yicha tarkibini o‘rganish, aqliy va jismoniy 
mehnat o‘rtasidagi mavjud bo‘lgan ayrim ziddiyatlarni bartaraf qilish jarayonlarini 
o‘rganish imkonini beradi. 

---

57