O„zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti t. S. Achilov

5.3 Kurashchilarning tayyorgarlik turlari yoki sport trenirovkasining 
tomonlari 
 
Yakkama-yakka kurash turlari bilan shug‗ullanuvchilarning sport trenirovkasi 
tayyorgarlikning besh turi bilan mustahkam bog‗langan. Nazariyada ularni ba‘zan 
sport trenirovkasi tomonlar deb ataydilar. Ularga quyidagi tayyorgarlik turlari 
kiradi; 
- nazariy jihatdan umumiy va maxsus; 

---

93 
- jismoniy jihatdan umumiy va maxsus; 
- texnik va taktik; 
- psixologik; 
- sudyalik va metodik tayyorgarliklar. 
Nazariy jihatdan umumiy va maxsus tayyorgarlik. Nazariy tayyorgarlik 
umumiy va maxsus bilimlar sistemasining tarkib topishi va takomillashuvini, sport 
trenirovkasining psixologik, fiziologik, gigienik, texnikaviy-taktik va boshqa 
qonuniyatlarini o‗rgatish hamda tushunishni ta‘minlaydi, axloqiy sifatlar, e‘tiqod, 
his-tuyg‗u va axloq normalarining tarbiyalanishiga yordam beradi.
Nazariy jihatdan maxsus tayyorgarlik esa o‗zining raqibning harakatlarini va 
taktik amallarini yaxshiroq tushunishga ko‗maklashadi, o‗zining raqibining hatti-
harakatini tezda tahlil qilish va sintezlashga imkon beradi. Ong xotirani boyitadi, 
kurash tushish texnikasini o‗stiradi hamda musobaqalar vaqtida mo‗ljalga olish va 
tafakkur tezligini oshiradi. Nazariy jihatdan umumiy tayyorgarlik chet elda jismoniy 
tarbiya va sportning rivojlanish qonuniyatlarini bilishga imkon beradi. 
Jismoniy jihatdan umumiy va har tomonlama maxsus tayyorgarlik. Milliy 
kurashda jismoniy jihatdan umumiy tayyorgarlik sportchilarning rivojlanishiga 
hamda ularning fazilatlari va qobiliyatlarini takomillashtirishga qaratilgan. U 
salomatlikni mustahkamlaydi, kishini hayot uchun zarur bo‗lgan ko‗nikma va 
malakalar bilan boyitadi, hamda unga kurashning tanlagan turi bo‗yicha kamol 
topishi uchun shart-sharoit yaratadi. Jismoniy jihatdan tayyorgarlikning xususiyati 
shundaki, jismoniy jihatdan umumiy tayyorgarlik harakatlarning o‗ziga xosligini 
hamda eng muhim jismoniy va irodaviy sifatlarini umumiy rejada emas, balki 
kurash turi xususiyatlarini hisobga olgan holda rivojlantirish zarurligini e‘tiborga 
olib o‗tkaziladi. Bu maqsadga faqat umumiy rivojlantiruvchi mashqlar va sportchi 
turlari bilan chegaralanib qolinmasdan, balki kurashchining kurash texnikasini 
mukammal egallash uchun zarur bo‗lgan sifatlar va malakalarni rivojlantiradigan 
maxsus tanlangan mashqlardan ko‗proq foydalaniladi.
Texnik va taktik tayyorgarlik. Kurash sharoitidagi taktika va texnika bir-biri 
bilan uzviy bog‗langandir. Kurash texnikasining mohiyati eng samarali maxsus 
harakat amallaridan, kurashchining usul va uslublaridan maqsadga muvofiq 
foydalanishdan, sportchining kurash musobaqalari paytida o‗z irodaviy va jismoniy 
sifatlari hamda kuch va qobiliyatlaridan muvaffaqiyatga erishish uchun oqilona 
foydalanishdan iboratdir. 
Taktika bu – ayrim harakatlar yoki kurashni va umuman musobaqani olib 
borish uslubi yoinki metodidir. Kurashchining kurashish vaqtida texnikani, 
usullarni, harakat yoki kombinatsiyalarni qo`llash uslubi bu taktika deb ataladi. 
Sportchi kurashish vaqtida kurash texnikasidan maqsadga muvofiq foydalnish bilan 
harakatlar taktikasidan takomillashib boradi. Chunki bu jarayon o‗zidagi barcha 
malaka, ko‗nikmalarni hamda aqliy qobiliyatni qo‗llaydi, bular esa o‗z navbatida, 
raqibi ustidan g‗alabaga erishish qaratilgan bo‗ladi.
Psixologik tayyorgarlik. Bu intelektual, axloqiy, estetik, irodaviy va psixik 
tayyorgarlikni o‗z ichiga oladi, u kurashchilarning trenirovkalari paytida ham 
musobaqalar 
jarayonida 
va 
shuningdek, 
shug‗ullanuvchilarning 
o‗zaro 
munosabatlarida amalga oshadi. Psixologik tayyorgarlik sportchining ongli hatti-

---

94 
harakati, ishlarida ham namoyon bo‗ladi. Axloqiy, irodaviy sifatlar va hatti-
harakatlarni tarbiyalash hamda ularning to‗g‗ri namoyon bo‗lishidagi asosiy narsa – 
qat‘iy e‘tiqod, tuyg‗u, axloq talablariga mos bo‗lgan odatlardir. Shu boisdan ham 
ko‗p yillik trenirovka jarayonida shug‗ullanuvchilar ongida burch va sport shon-
sharaf, o‗rtoqlik va boshqa millat sportchilariga hurmat, kollektiv oldidagi 
mas‘uliyat hislarini Vatanga va sportga muhabbat tuyg‗usini tarbiyalash ayniqsa 
muhimdir. Sportchining irodaviy tayyorgarligi o‗quv trenirovka mashg‗ulotlarida. 
Kurashning munozarali vaziyatlarida va musobaqalar vaqtida maqsadga erishishga 
qaratilgan hatti-harakatlardan tashqari, uning mehnat qilish, o‗qish va jamoat 
ishlariga faol ishtirokida ham yaqqol ko‗rinadi. Trenirovka jarayonidagi bu hatti- 
harakatlar har doim maqsadga erishish yo`lidagi turli xil qiyinchiliklar va tusiqlar
Sudyalik va metodik tayyorgarlik. Tayyorgarlikning bu turi guruh rahbari, 
kollektivdagi fizkultura sport ishlarining tashkilotchisi, sudya yoki jamoatchi 
instruktor bo‗lib ishlash uchun zarur bo‗lgan sifatlar, ko‗nikma va malakalarni 
yanada takomillashtirishga qaratilgan. Bundan tashqari, metodika sohasidagi bilim 
va amaliy ko‗nikmalar sparring va o‗zaro mashq qilishda, individual mashqlarni 
yoki dars tipiga oid mashqni o‗rganishda, bir sportchi boshqasi bilan 
shug‗ullanganda texnika va taktikani takomillashtirishga yordam beradi. Dars 
o‗tuvchi, bunday paytda harakatlarni yengillashtirib yoki qiyinlashtirib, ularni trener 
uchun ham, turli raqiblar mahoratining o‗sishiga yordam beradi.