O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat sharqshunoslik instituti
Tarjimachilik ishining keksa namoyandalari
Download 1.29 Mb. Pdf ko'rish
|
tarzhima tarixi
- Bu sahifa navigatsiya:
- Abu Ali ibn Sino
- Abu Rayhon Beruniy
- Mahmud Qoshg„ariy
5.2. Tarjimachilik ishining keksa namoyandalari
Ulug„ mutafakkir olimlar Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mahmud Koshg„ariylar qadimgi madaniyatimizni boyitishda katta xizmat qilgan birinchi tarjimonlarimizdir. Ular jahon faniga, matematika, astronomiya, falsafa, tabiiyot, tilshunoslik bilimlariga o„zlarining mu- nosib hissalarini qo„shganlari kabi, tarjimachilik ishlarida ham katta ishlar qilganlar. O„z asarlarini arab tilida yozgan bu siymolar bir qancha asarlarni yunon, hind, fors tillariga ham tarjima qilganlar. O„rta Osiyoning mashhur faylasufi Forobiyning (873-950) zako- vati, iste‟dodi, ayniqsa diqqatga sazovordir. U bir necha sharq tili, jumladan, arab tilini o„z ona tilidek bilgan, yunon falsafasini o„rga- nishga to„g„ri kelganda yunon tilini ham o„rgangani tarixdan ma‟lum. Forobiy yunon olimlarining asarlarini asl nusxasini o„qib, ular- ning ko„piga, masalan, Aristotelning “Metafizika”, “Fizika”, “Meteo- rologiya”siga va mantiq sohasidagi asarlarga, yunon mualliflarining etika, psixologiya va tabiatshunoslik to„g„risidagi kitoblaridan Ptolo- mey kabilarning traktatlariga sharhlar yozgan. Ayrim zarur kitoblarni yunonchadan arab tiliga tarjima qilgan”. O„z davrining fan arboblari orasida Forobiyga Aristoteldan so„nggi “Al muallimus-soniy” (“ikkin- chi muallim”) degan yuksak baho berilgan. Ulug„ mutafakkir, butun dunyoda dong taratgan mashhur tabib, faylasuf va tilshunos olim Abu Ali ibn Sino o„zining tarjimai holida yunon falsafasini Forobiydan o„rganganini qayd etadi. U mantiq, tabi- iyot, riyoziyot (matematika) va jo„g„rofiya ilmlarini egallagan, so„ngra “Mo ba‟dat tabiat” [(Tabiatdan tashqari bo„lgan narsalar (“Metafizi- ka”)] kitobini o„qiy boshlagan. Biroq u dastlab kitobni o„qib tushuna olmagan. Abu Ali ibn Sino bu murakkab kitobni qirq bir marta qayta o„qigach, hatto yod olgan. Shunday bo„lsada, u muallifning asl maqsa- diga tushunib yetmagan. Nihoyat, bu tushunib bo„lmaydigan kitob ekan, deb umidini uzgan. Ana shundan keyingi tafsilotlarni Ibn Sino shunday hikoya qiladi: “Kunlardan bir kun asr vaqtida kitobfurushlar- ning oldiga borib qoldim. Unda bir dallol qo„liga muqovalangan bir kitobni tutib, uni maqtardi. U meni ham chaqirib, kitobni ko„rsatdi... Men bu ilmni bilishning foydasi yo„q, degan xayolda (menga malol 49 kelib) rad qildim. Dallol menga “Bu kitobni mendan olgin, buning narxi arzon – uch dirhamga sotaman; egasi buning puliga muhtoj”, – dedi. Men uni sotib oldim. Qarasam, bu Abu Nasr Forobiyning “Meta- fizika” (Aristotelning “Metafizika”siga Forobiyning yozgan sharhi– J.Sh.) kitobi haqida yozgan asari ekan. Uyga qaytib, darrov uni o„qish- ga tushdim. [“Metafizika”] dilimda yod bo„lib qolgani sabab o„sha paytdayoq kitobning maqsadi menga ochildi. Bundan juda xursand bo„lib ketdim. Ulug„ tangriga shukr qilib, o„sha kunning ertasigayoq ancha narsa sadaqa qildim”. Bundan ko„rinadiki, Forobiy Aristotel kitobiga sharh yozar ekan, asarning nozik tomonlarini to„g„ri tarjima qilib bergan. Yunon tilini yaxshi bilgan Forobiy uning boyligini arab tilida ham namoyon qildi va shu bilan birga, arab tilida ham chuqur falsafiy asarlarni yaxshi tarjima qilish mumkinligini ko„rsatgan. Arab tilini ona tilidek bilgan, yunon tilidan tarjima qilgan Forobiy fors tilida badiiy jihatdan yuksak falsafiy ruboiylar yozgan. Somoniylar davrida yashab ijod etgan Abu Ali ibn Sino (980- 1037) Buxoroning Afshona qishlog„ida tug„ildi. U yoshlik yillarida- yoq arab tilini o„rganib, o„zining tibbiy, ilmiy kitoblarini asosan shu tilda yozdi, she‟rlarini esa fors tilida ijod qildi. Besh tomdan iborat “Alqonun fi-t-tib” (“Tib qonunlari”) nomli asari va tibbiyotga oid boshqa kitoblari olimni jahonga mashhur qildi. Bu monumental asar Yevropada XV asrda lotin tilida o„n olti marta, XVI asrda esa yigirma martadan ko„proq nashr etildi. “Tib qonunlari” Yevropaning boshqa tillariga ham tarjima qilingan. Ibn Sino Yevropada Avitsenna degan nom bilan dong taratdi. U Xorazmda bo„lganida Beruniy bilan tani- shib, do„stlashdi. Uning “Ash-shifo” nomli asari lotin tiliga ham tarjima qilinib, Yevropada darslik sifatida o„qitilardi. Ibn Sinoning 300 ga yaqin ilmiy asari bizning zamonamizgacha yetib kelgan. U Sharq mamlakatlari- ning ko„p joylarida bo„ldi, arab, fors va turkiy xalqlar tilida bemalol gaplashar, unga tarjimon kerak emas edi. Bu esa tabib kishi uchun ulug„ fazilat edi. Abu Ali ibn Sinoning zamondoshi, birga ishlagan buyuk olim Abu Rayhon Beruniy (973–1048) Xorazmda tug„ilib, Abu Ali ibn Sinodan 11 yildan keyin vafot etgan. Beruniy davrida Xorazmda madaniyat yuksalgan va u yerda Sharqning mashhur olim- lari to„planib, ilm-madaniyatni yuksaltirishga o„z hissalarini qo„shish- gan. Beruniy favqulodda iste‟dod egasi bo„lgan. Yoshligidanoq arab, fors tillarini mukammal o„rganib olgan Beruniy tez orada ko„zga 50 ko„ringan olim sifatida taniladi. U “O„tmish avlodlarining yodgorlik- lari” nomli asarini arab tilida yozgan. Beruniy “Hindiston” degan mashhur kitobini yozish uchun hind tilini o„rgandi. U kitobni arab tilida yozar ekan, hindcha yozilgan ki- toblardan foydalanadi, hind tilidan ko„pgina materiallarni tarjima qila- di. O„zining yuksak iqtidori bilan hammani qoyil qoldirgan, hozirga qadar avlodlariga ulug„ ibrat bo„lgan Beruniy hind tili, hind tarixi, hind fan-madaniyatini o„rganishdagi qiyinchiliklarni yengib, hind ma- daniyati mutaxassisi bo„lganini yozadi. Sanskrit (hind tili)ni yaxshi bilgan Beruniy u tilning xususiyatlari- ni har tomonlama ko„rsatib berdi. “Bu til (hind tili – J.Sh.) arabchaga o„xshash uzun va kengdir. Bu tilda bir narsa bir qancha yasama so„zlar bilan ataladi yoki ko„p narsalarga birgina ism beriladiki, alohida aniqlovchi sifatlarsiz so„zning ma‟nosini aniqlab bo„lmaydi. Faqat so„zning borishidan xabardor, gapning oldi-ketini tekshirib boruvchi kishigina tushuna oladi. Holbuki, bu xususiyat tilda kamchilikdir. So„ng bu tilda deyarli ahamiyatsiz so„zlar ham ko„p. Shu bilan birga, sarf qoidalariga muvofiq so„z yasashda fasihlik holatlari barobarida nahvning nozik nuqtalariga javob beruvchi, ilmiy va badiiy talablarni qondiruvchi so„zlar ham mavjud. Beruniy til masalalariga ham katta e‟tibor bilan qaragan. Ayniqsa, bir tildan ikkinchisiga tarjima qilish ishidagi qiyinchiliklarni har taraflama ko„rsatib bergan. Hind tilini o„z ona tili kabi bilish uchun Beruniy bir qancha tekst va asarlarni tarjima qilib, zo„r qunt bilan mashq qilgan. Turli janrlarga oid 150ga yaqin asar yozgan olimning hind va boshqa tillardan qilgan tarjimalari talaygina. Lekin, baxtga qarshi, ularning ko„plari bizgacha yetib kelmagan. Beruniy matematika va astronomiyaga taalluqli juda ko„p kitob- larni tarjima qilgani haqida ma‟lumot beradi. Bundan tashqari, u hind faylasuflarining asarlar to„plamlarini ham ag„daradi. “Men ilgari arab tiliga ikki kitobni tarjima qilgan edim, uning biri “Sankhya” nomli kitob bo„lib, unda olamning ibtidosi va yaratilishi haqida tasnif berila- di, ikkinchisi esa jonning jismdan ozod bo„lishi haqida yozilgan “Patanjala” nomi bilan mashhur bo„lgan kitobdir” (60-bet). Beruniy arab, hind, fors tillaridan tashqari yunon va suriya tillarini ham bilgan. Ulug„ olim o„zi tarjima qilgan asarlariga katta mas‟uliyat bilan qarab, ularning to„g„ri va aniq bo„lishiga ahamiyat bergan. Beru- 51 niy tomonidan hindchadan arabchaga tarjima qilingan va hozircha fan olamiga ma‟lum bo„lgan asarlari quyidagilardir: Khandakhadyaka (“Al Arkanda jadvali”); Brahmasiddihonta (matematikaga oid kitob); Ikkita Balian butparasti haqida hikoya; Barohamihira; Nilufar haqida hikoya; Kapayara (kasallar haqida yozilgan kitob); Sankhya (falsafaga oid kitob); Patanjala (falsafaga oid kitob). Beruniy hind hikoyalari to„plami “Kalila va Dimna” asarining tar- jimasidagi xato-nuqsonlarni aytar ekan, o„zi shu asarni qayta tarjima qilishga orzumand ekanligini bildiradi: “Bizda “Kalila va Dimna” nomi bilan mashhur bo„lgan “Pancha tantra” kitobini tarjima qilishni juda ham istar edim. U Abdulloh al Muqaffa kabi, asarni buzmay tarjima qilishlariga inonib bo„lmaydigan kishilar tomonidan hind tilidan forschaga, so„ngra fors tilidan arabcha- ga o„girilgan. Ibn Muqaffa diniy e‟tiqodi mustahkam bo„lmagan kishi- lar orasida shubha tug„dirib, ularni manixeizm ta‟limotiga ishonishga moyil qilish maqsadida Barzuy haqidagi bobni asarga qo„shgan; bino- barin, uning qo„shgan narsalari qanchalik shubha tug„dirsa, uning tarjimasi ham shunday shubhadan holi emas” (166-bet). Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sinolarning zamondoshi, XI asrning atoqli lingvist olimi Mahmud Qoshg„ariyni ham ilk tarjimon- larimizdan biri deb ayta olamiz. Asrlar aro yodgor bo„lib qolgan bebaho uch tomlik “Devonu Download 1.29 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling