O`zbеkiston rеspublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi toshkеnt davlat iqtisodiyot univеrsitеti q. X. Аbdurаhmоnоv

12.7-chizma. Mehnat potensialining tegishlilik darajasiga ko’ra tasniflanishi 
(kadrlar) birikmasiga aytiladi. Mazkur birikmaning nafaqat miqdor ko’rsatkichi, shu 
bilan birga, sifat ko’rsatkichi ham alohida ustuvorlikka egadir.
Miqdor ko’rsatkichi xodimlar (asosiy va o’rindosh) soni, ish kunlari miqdori, ish 
vaqti davomiyligi hamda xodimlarning ishlagan kun va soatlari miqdorida o’z aksini 
topadi. Mazkur ko’rsatkichlar orqali korxonaning xodimlar bilan ta’minlanganlik 
darajasi, bajarilgan ish hajmi, bitta xodimning bajargan ishi, mahsulot ishlab chiqarishga 
ketgan vaqt sarfi va mehnat unumdorligi kabilarni aniqlash mumkin. 
Sifat ko’rsatkichlari xodimlarning yosh, jins, ma’lumot, kasb-malaka, tajriba-
ko’nikma tarkibi bilan ifodalanadi. Shuningdek, xodimlar shtat jadvalining ma’muriy, 
boshqaruv, maxsus, xizmat ko’rsatuvchi va yordamchi kabi personallarga bo’linishini ham 
ularning sifat ko’rsatkichlari deb qarash mumkin. Korxona kadrlari tarkibining sifat 
ko’rsatkichi qanchalik yuqori bo’lsa, faoliyati shunchalik darajada rivojlanadi. O’zida oliy 
ko’rsatkichli mehnat potensialiga ega bo’lgan korxona yuqori raqobatbardoshlikka ega 
bo’ladi. Chunki, tashkilot rivojini aynan malakali kadrlar ta’minlaydi. Shu bois bozor 
iktisodiyoti sharoitida korxonalar ularni ishga olish uchun harakat qiladilar va buning 
uchun o’zaro «kurashadi»lar. Mazkur raqobatda ular qulay mehnat sharoiti va yuqori ish 
haqini asosiy qurol qilib oladilar. Demak, miqdor va sifat ko’rsatkichlarning o’zaro 
uyg’unligi hamda mutanosibligi korxonada unumdorlik va taraqqiyotning bosh omilidir. 
Mehnat potentsiali 
Mikro daraja 
Mezo daraja 
Makro daraja 
Korxona (tashkilot) 
mehnat potentsiali 
Hudud (mintaqa) mehnat 
potentsiali 
Mamlakat mehnat 
potentsiali 
Inson omili yoki shaxs mehnat potentsiali 

---

247 
Hudud (mintaqa) mehnat potensiali deb ma’lum hududga tegishli bo’lgan va unda 
istiqomat qiluvchi jami mehnat potensiali tushuniladi. Uni alohida ajratib ko’rsatish 
zarurati shundaki, O’zbekiston Respublikasida hududlar tarixiy, tabiiy-iqlimiy, jug’rofiy, 
relef, demografik, ijtimoiy, iqtisodiy va urbanizatsiya nuqtai nazaridan bir-biridan 
farqlanadi. Shu bois, ularning mehnat potensiali ham o’ziga xos xususiyatlarga ega va 
bir-biridan farqlanadi. Qaysi hududda iqtisodiyotning qanday tarmog’i rivojlanganligi 
mazkur mintaqada mehnat potensialining asosiy ulushi ushbu sohada bandligi va 
ixtisoslashuvini belgilab beradi. Masalan, Toshkent shahri va Toshkent viloyatida mehnat 
potensialining sanoatga, ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatish sohalariga ixtisoslashuvini 
ko’rish mumkin bo’lsa, Navoiy viloyatida esa og’ir sanoat (tog’-kon metallurgiya) va 
qayta ishlashga ixtisoslashuv nisbatan kuchlirokdir. Shuningdek, Sirdaryo, Jizzax, 
Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlarida dehqonchilikka ixtisoslashuvni kuzatamiz. 
Xududlar xususiyatiga ko’ra, mehnat potensiali ixtisoslashuvi ham bir-biridan farqlanadi, 
bu esa iqtisodiyotdagi nisbiy ustunlikni keltirib chiqaradi. 
Keng doirada olsak, mamlakat mehnat potensiali bu mintaqadagi jami mehnat 
imkoniyatlari va salohiyatini o’zida mujassam etib, hududiy birikmalardan tashkil topadi, 
uning kuch-qudratini belgilab beradi. Chunki shaxslar birligi, jipsligi jamiyatni tashkil 
etadi, Kuchli jamiyat esa kuchli davlat asosidir. 
Yuqorida sanab o’tilgan har uchala darajaning ham asosini inson omili, ya’ni shaxs 
mehnat potensiali tashkil etadi. Chunki jamoa ham, jamiyat ham shaxslarning o’zaro 
birikmasidan iboratdir. Shunday ekan, mamlakat mehnat potensialini shakllantirish, 
rivojlantirish uchun, avvalo, har bir insonni shaxs sifatida tarbiyalash va uning mehnat 
omili darajasiga etkazish talab etiladi. Chunki yurtning barcha aholisi ham mehnat omili 
bo’lib etisha olmaydi. Albatta, bunga, birinchi navbatda, sog’liq va jismoniy ko’rsatkichlar 
ta’sir etsa, shuningdek, aqliy qobiliyat, ta’lim, malaka, ko’nikma va tajriba kabilar ham o’z 
ta’sirini o’tkazadi. Shu bois davlatimizda aholi (ayniqsa onalar va bolalar) sog’lig’ini 
saqlash, nogironlarni reabilitatsiya qilish, jismoniy salohiyatni yuksaltirishga alohida 
e’tibor qaratiladi. Chunki onalar, ayollar mamlakatga mehnat potensialini bevosita 
tarbiyalab beradilar, zero, yoshlar Vatanning ertangi kuchlari va kelajak egalaridir. 
Mehnat potensialining darajalashuvi va unga omillarning ta’siri quyidagi chizma 
ko’rinishida ro’y beradi: 
Shaxs mehnat potensialining mikro darajalashuvi uning o’z ish qobiliyatini 
namoyon etishi maqsadida yollanishi, ya’ni korxona bilan mehnat shartnomasiga ega 
bo’lishi natijasida yuzaga keladi. Ya’ni, xodimning ish bilan bandligi uning
korxona mehnat