O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. D. Ergashxodjaeva

Nazorat va mulohaza uchun savollar

1. 
   Innovatsiya jarayoni o’z ichiga qanday bosqichlarni oladi?
   
2. 
   Innovatsiya tavakkalchiligi qanday baholanadi?
   
3. 
   Yangi tovarni rejalashtirishning qanday vazifalari mavjud?
   
4. 
   Yangi g’oyalarni tanlash necha bosqichda amalga oshiriladi?
   
5. 
   ^{Yangi tovarni rejalashtirishni qanday usullari mavjud?}
   
6. 
   Zararsizlik nuqtasi nima?
   
7. 
   Bozor faoliyatini baholovchi ko’rsatkichlarga nimalar kiradi?
   
8. 
   Tovpr markasi nima va uning qanday strategiyalari ishlab chiqiladi? 9.^{Tovar uchun yangi nom topishda qanday tamoyillarga amal qilish zarur?}
   

10. Sifat strategiyasini ishlab chiqishda nimalar hisobga olinadi?

4. BOB. INNOVATSION MAHSULOTLARGA NARXNI SHAKLLANISHI

1. Narx shakllanishi va uning bosqichlari

Innovatsion mahsulotlar narxining asosiy funksiyalari bo’lib hisob funksiyasi, taqsimot funksiyasi va rag’batlantirish funksiyasi sanaladi. Narx belgilash – tovarlar va xizmatlar narxini shakllantirish jarayonidir. Narx shakllantirishning ikkita asosiy tizimi xarakterlidir: talab va taklif o’zaro munosabatlari asosida faoliyat ko’rsatadigan bozor narx shakllanishi hamda davlat tomonidan markazlashgan narx shakllantirish – narxlarning davlat organlari tomonidan shakllantirilishi. Bunda xarajatlar bo’yicha narx shakllantirish doirasida ishlab chiqarish xarajatlari va muomala xarajatlari narxni shakllantirishga asos qilib olinadi. Tashqi kontragentlar bilan hisob-kitoblarda firmalar asosan ikki xil narx turidan – ommaviy va hisob-kitob narxlaridan foydalanadi.

Narx shakllantirish tizimini shartli ravishda olti bosqichni ajratib ko’rsatish mumkin:

• 
  narx siyosati maqsadlarini belgilash;
  
• 
  firma tovarlariga talabni aniqlash;
  
• 
  xarajatlarni baholash;
  
• 
  raqobatchilarning tovarlari va narxlarini tahlil qilish;
  
• 
  yakuniy narx hajmini belgilash;
  
• 
  narxlarni davlat tomonidan tartibga solish choralarini hisobga olish.
  

Narx shakllantirish tizimi qoidaga ko’ra bir necha bosqichdan iborat bo’ladi. Birinchi bosqich - narx siyosati maqsadlarini aniqlashda - firmalar «o’z tovarlarining narx siyosati yordamida nimalarga erishish maqsadga muvofiq?» degan saovlga javob berishga harakat qiladi. Odatda bu maqsadlar soni bir nechta bo’ladi. Ularning orasida firmaning bozorlarda faoliyat ko’rsatishini ta‘minlash, foydani maksimallashtirish, tovar aylanmasini maksimal darajada kengaytirish, sotuvni optimal oshirish, qimmat narx belgilash evaziga "qaymog’ini olish", sifatda yetakchilik alohida ajralib turadi.
Narx siyosatining aytib o’tilgan maqsadlari o’zaro munosabatda bo’lib, doim ham mos kelavermaydi. Ularga erishish, shuningdek, vaqt bo’yicha ham o’zaro amal qiladi.
Ikkinchi bosqich – firma tovarlariga talabni aniqlash. Bu erda gap umuman bozor sig’imini emas, balki turli narx darajasida qancha tovar sotish mumkinligini aniqlash haqida boradi. Taxmin qilinayotgan sotuv hajmining narx darajasiga bog’liqligini aniqlay olish kerak, bu erda asosiysi – ushbu tovarning turli narxlariga talab qanday javob qaytarishini kompleksli tahlil qilish hisoblanadi. Talab qanchalik ko’p harakatchan bo’lsa, tovar sotuvchisi shunchalik qimmatroq narx belgilashi mumkin.
Narx shakllantirish jarayonining uchinchi bosqichi – xarajatlarni baholash. Xarajatlarni baholash va ularni pasaytirish yo’llarini izlash – har qanday tadbirkor uchun majburiy bo’lgan mashg’ulotdir. Xarajatlarni ikki turga – doimiy va o’zgaruvchan xarajatlarga ajratish qabul qilingan. Doimiy xarajatlar bu – ularning hajmi tovar aylanmasidan olinadigan tushum va ishlab chiqarish hajmi odatiy tebranishlariga bog’liq bo’lmagan xarajatlardir. O’zgaruvchan xarajatlar esa bevosita mahsulot ishlab chiqarish hajmiga bog’liq bo’ladi. Bu, asosan, xomashyo xarajatlari va ish haqi xarajatlaridir. Doimiy xarajatlar va o’zgaruvchan xarajatlar yig’indisi umumiy xarajatlar bo’lib, narxning quyi chegarasini hosil qiladi.
Raqobatchilarning tovarlari va narxlarini tahlil qilish eng murakkab vazifalardan biridir. Bozor iqtisodiyotida muayyan bitimlar bo’yicha narxlar haqida axborot ko’pincha ishlab chiqaruvchining tijorat siri hisoblanadi va bunday ma‘lumotni olish juda qiyin bo’ladi. Raqobatchilarning tovarlari va narxlarini o’rganish aniq bir maqsadni – beparvolik narxi, ya‘ni bunda xaridorga kimning – firma yoki raqobatchilar tovarlarini xarid qilishning farqi bo’lmaydigan narxni topish maqsadini ko’zlaydi. Bu narxni aniqlash, uni asos qilib olgan holda nimaning evaziga bunday
«beparvolik»ni bartaraf qilish va aynan sizning firmangizdan tovarlarni xarid qilishlariga erishishga nima yordam berishini aniqlash mumkin.
Raqobatchilarning tovarlari va narxlarini baholagach, narx shakllantirishning keyingi bosqichiga – doimiy foydalaniladigan narx belgilash usulini tanlashga o’tish
mumkin. Bozor tomonidan narx shakllantirish amaliyotida eng tarqalgan bunday usullarning bir nechtasi ma‘lum:

• 
  xarajatlar usuli;
  
• 
  raqobatchiga ergashish usuli;
  
• 
  xarajatlar-marketing usuli.
  

Yakuniy narx hajmini belgilash bosqichi xaridorlar bilan muayyan muzokaralar davomida amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda ikkita asosiy vazifani hal etish: xaridorlar uchun o’zining chegirmalar tizimi yaratish hamda chiqarilayotgan tovarning hayotiylik davri bosqichlari va inflyasiya jarayonlarini hisobga olgan holda kelajakda narxlarga tuzatish kiritish mexanizmini belgilash lozim. Narx shakllantirish usullaridan biri tanlab olingach, narxga oid qarorni qabul qilish - muayyan narx belgilash zarur. Bu erda psixologik ta‘sir, turli marketing elementlari ta‘siri, narx siyosatining tayanch maqsadlariga amal qilish, belgilanadigan narxga ehtimoliy reaksiyasini tahlil qilish kabi bir qator jihatlarni hisobga olish kerak. Psixologik ta‘sirning roli shu bilan belgilanadiki, narx ko’plab iste‘molchilar uchun mahsulot sifatining asosiy ko’rsatkichi bo’lib xizmat qiladi. Imidj yaratuvchi narxlar eng avvalo, xaridorning o’zini o’zi anglashiga ta‘sir ko’rsatuvchi mahsulotlar uchun xarakterlidir. Iste‘molchi unga o’ziga xos, noyob va nufuzliroq bo’lib ko’rinsa, qimmatroq mahsulotni ham afzal ko’rishi mumkin.
Narx shakllantirishning so’nggi bosqichi – narxlarni davlat tomonidan tartibga solish choralarini hisobga olishdir. Dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida narxlar va ularning dinamikasini davlat tomonidan limitlash yoki tartibga solishning turli choralari qo’llanib kelgan, qo’llanmoqda va kelajakda ham qo’llaniladi. Firma uchun narx shakllantirish masalalarini hal etishda davlatning choralari firma faoliyatiga ijobiy yoki salbiy ta‘sir ko’rsata olishini albatta baholash kerak. Agarda tovarlarni chet elda sotish ko’zda tutilayotgan bo’lsa, ularni sotish rejalashtirilgan mamlakatlarda tovarlarning patent tizimini baholash haqida ma‘lumotlar zarur bo’ladi.

2.