O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti “soliqlar va soliqqa tortish” kafedrasi

3-chizma. Soliq yukining taqsimlanishi 
Chizmadan ko’rinadiki S
1

P
1
E
1 
BP
0


S
2

P
2
P
0
BA

, ya’ni S
1 
yuza S
2 
yuzadan 
katta, soliqning katta qismi xaridor tomonidan to’langan. Bunda |
D
P
E
| 

1 bo’lgan 
soliqning bunday taqsimlanishi quyidagicha izohlanadi: talab elastik bo’lganda, 
xaridorlar ushbu tovarga narx oshishi bilan o’zlarining talablarini o’rinbosar 
tovarlarga o’zgartira oladilar. Talab noelastik bo’lganda, bunday o’zgartirish qiyin 
kechadi. 
Soliqning taqsimlanishi taklif chizig’iga nisbatan qaralganda taklifning 
elastikligi soliq yukining katta qismini iste’molchilar to’lashini namoyon etadi. 
Taklif elastik bo’lmaganda esa, soliq yukining katta qismi ishlab chiqaruvchilar 
zimmasiga tushadi.
P
2
S
2
S
1
E
1
E
0 
A 
B 
P 
P
1
P
0
0 Q
D
T
Soliq yuki 
ortiqchaligi 
Sotuvchi 
to’laydigan qism 
ortiqchaligi 
Xaridor to’laydigan 
qism ortiqchaligi 

---

17 
4-chizma. Taklif noelastik bo’lganda soliq yukining taqsimlanishi 
S
1

P
1
E
1 
BP
0


S
2

P
2
P
0
BA

. Ushbu chizmada S
1
yuza iste’molchi to’laydigan 
qism, S
2 
yuza ishlab chiqaruvchi to’laydigan qism. Demak, ushbu vaziyatda soliq 
yukining birligi ishlab chiqaruvchi zimmasiga tushadi.
Biz yuqorida talab va taklif muvozanatiga soliqlarning ta’sirini tahlil etdik. 
Navbatdagi tahlilimizda esa, korona xo’jalik faoliyatiga soliqlarning ta’sirini 
ko’rib o’tamiz. Faraz qilaylik, soliq ishlab chiqarish hajmidan undirilsin. Bunday 
vaziyatda, ya’ni raqobatlashgan bozor sharoitida, soliq mahsulot narxiga ta’sir 
qilmaydi. Bu korхona ishlab chiqarish hajmiga quyidagicha ta’sir qiladi: 
1. Mahsulot birligidan undiriladigan soliq korxona chekli xarajatlarining 
oshishiga olib keladi; 
MS
t
=MS
o
+t 
Bu erda: 
MS
t 
- soliq kiritilgan chekli xarajat;
MS
o
- soliq to’languncha chekli xarajat; 
t - mahsulot birligiga to’lanadigan soliq. 
2. Soliqning kiritilishi o’rtacha o’zgaruvchan xarajatning ortishiga olib keladi. 
AVC
t
=AVC
o 
+t 
Bu erda:
AVC
t
– soliq kiritilgandan keyingi o’rtacha xarajat; 
B 
E
1
S
2
S
1
E
0 
A 
P 
P
1
P
0
P
2
0 Q 
D 

---

18 
AVC
o 
– soliq kiritilganda o’rtacha xarajat. 
3. Xarajatlar va to’lovlarning oshishi ishlab chiqarish hajmining kamayishiga 
ta’sir ko’rsatadi.