O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti “soliqlar va soliqqa tortish” kafedrasi

5-chizma. Raqobatlashgan bozorda korxona ishlab chiqarish 
hajmiga soliqning ta’siri 
Bu erda: 
q
1
– soliq to’languncha ishlab chiqarish hajmi; 
q
2 
– soliq kiritilgandan keyingi ishlab chiqarish hajmi.
Ushbu vaziyatdagi korxona ishlab chiqarishining tarmoqdagi boshqa 
korxonalarga ham ta’sir qilgani uchun butun tarmoq bo’yicha ishlab chiqarish 
hajmining qisqarishiga sabab bo’ladi. Bu esa o’z navbatida bozor narxining 
oshishiga sabab bo’ladi.
Monopol bozor sharoitida soliqning narxga ta’sirini quyida tahlilda ko’rib 
o’tamiz. 
1. Monopol korxona mahsulotiga soliq belgilanganda, korxonaning o’rtacha 
(AC) va chekli xarajatlari (MC) ham ortadi. Aniqrog’i, chekli xarajat t so’mga 
ortadi: 
MC
t
=MC
o
+t; 
AC
t
=AC
o
+t. 
МС
t
=МС
o
+t 
MC
o
AVC
o
AVC
t
=AVC
o
+t 
P 
0
q
2
q
1
Q 

---

19 
 
2. Chekli xarajatning o’zgarishi (MC
t
), chekli daromad (MR) chizig’ini yangi 
nuqta (B
1
) da kesib o’tadi. 
3. Soliqqa tortilmagan vaqtdagi ishlab chiqarish hajmi (Q
o
) va narx (P
o
) 
mahsulot soliqqa tortilgandan keyin Q
t
va P
t
siljiydi. 
4. Chekli xarajat (MC
t
) chizig’ining yuqoriga siljishi mahsulot hajmini Q
o
da 
Q
t
ga, kamaytiradi va P
o
ni P
t 
ga ko’taradi. Natijada chizmadan ko’rinadiki, 

P
t
> t 
munosabati yuzaga keladi. 
5. Bunday munosabat, monopol bozorda narxning chekli xarajatga nisbati 
talabning elastikligiga bog’liqligini ko’rsatadi.