O‗zbekiston respublikasi oliy va o‗rta maxsus ta‘lim vazirligi toshkent moliya instituti xasanov boxodir akramovich

Moy nasosi 
Yonilg’i nasosi 
Latun 
12 kg 
12 kg 
Alyuminiy 
6 kg 
8 kg 
Mehnat sarfi 
14 s 
20 s 
Quyida sotish va zahiralarning rejadagi hajmi bo‘yicha ma‘lumotlar 
keltirilgan: 
Moy nasosi 
Yonilg’i nasosi 
Summa 
Rejadagi sotuv hajmi, b. 
5000 
1000 

---

165 
Bir donaning sotish narxi 
$ 105.40 
$ 164.00 
Davr boshidagi zahira: 
100 b. 
50 b. 
$ 8670 
$ 5810 
$ 14480 
Davr oxiridagi zahira: 
1100 b. 
50 b. 
Asosiy materiallar 
Latun 
Alyuminiy 
Davr boshida zahira 
5000 kg x $ 1.2 =$ 6000 
5000 kg x $ 2.6=$ 13000 
Davr oxirida zahira 
6000 kg x $ 1.2 =$ 7200 
1000 kg x $ 2.6=$ 2600 
Ishlab chiqarish ustama sarflari: 
Yordamchi materiallar 
$ 30000 
Bilvosita ish haqi 
$ 70000 
Boshqa to‘lovlar 
$ 25000 
Elektr energiya 
$ 9000 
Xizmat ko‘rsatish 
$ 24500 
Amortizatsiya 
$ 25000 
Sug‘urta mulki 
$ 4500 
Nazoratchilar ish haqi 
$ 20000 
JAMI: 
$ 208000 
Tijorat sarflari: 
Komission to‘lov 
$ 20000 
Reklama 
$ 3000 
Savdo agentlariga ish haqi 
$ 10000 
Transport sarflari 
$ 5000 
Xizmatchilar ish haqi 
$ 10000 
Idishlarga sarflar 
$ 1000 
JAMI: 
$ 49000 
Ma‘muriy sarflar: 
Ish haqi
$ 21000 
Boshqa sarflar 
$ 5000 
JAMI: 
$ 26000 
Talab qilinadi: Hozirgi davrga asosiy byudjetni tuzish 
Echimi: 
1 - qadam. «Sotuv byudjeti» (Sotuv dasturi) 

---

166 
Mahsulot 
Talab, dona 
Bir donaning narxi 
Sotuv summasi, $ 
Moy nasosi 
Yonilg‘i nasosi 
JAMI: 
2 - qadam. «Ishlab chiqarish byudjeti» (Ishlab chiqarish dasturi) 
 
Moy nasosi, b. 
Yoqilg‘i nasosi, b.
Sotuv rejali hajmi 
Plyus Tayyor mahsulotning oxirgi zahirasi 
Umumiy ehtiyoj 
Minus Tayyor mahsulotning boshlang‘ich 
zahirasi 
Ishlab chiqarish dasturi 
3 - qadam. «Asosiy materiallarning foydalanish va sotib olish byudjeti» 
Mahsulot 
Ishlab chiqarish dasturi, 
birlik 
Materiallar 
Latun 
Alyuminiy 
Me‘yor, 
kg/b. 
Ehtiyoj, kg Me‘yor, 
kg/b. 
Ehtiyoj, kg 
Moy nasosi 
Yonilg‘i nasosi 
Ishlab chiqarish ehtiyoji, kg 
Plyus Davr oxirida material zahirasi, kg 
Materiallarga umumiy ehtiyoj, kg 
Minus Davr boshida material zahirasi, kg 
Material xaridiga umumiy ehtiyoj, kg 
Material narxi, $/kg 
Material xaridiga xarajat 
4 - qadam «Ish vaqti byudjeti»
Mahsulot 
Ishlab chiqarish 
dasturi, b. 
Birlikka 
mehnat sarfi, 
s 
Umumiy 
mehnat sarfi, s 
Soatbay 
stavka, $/s 
Mehnat 
sarfi 
Moy nasosi 
Yonilg‘i nasosi 
JAMI: 

---

167 
5 - qadam «Ishlab chiqarish ustama sarflari byudjeti» 
Yordamchi materiallar 
Bilvosita ish haqi 
Boshqa to‘lovlar 
Elektr energiya 
Xizmat ko‘rsatish 
Amortizatsiya 
Sug‘urta mulki 
Nazoratchilarning ish haqi 
JAMI: 
 
Asosiy mehnat soatlarining umumiy miqdori 
 
IUXni taqsimlash stavkasi 
 
6 - qadam «Mahsulot birligi va davr oxirida tayyor mahsulot zahiralarining 
tannarxi byudjeti» 
Moddalar 
Moy nasosi 
Yoqilg‘i nasosi 
Asosiy materiallar: 
- latun 
- alyuminiy 
Mehnat sarflari 
Ishlab chiqarish ustama sarflari 
Mahsulot birligi tannarxi 
Davr oxirida tayyor mahsulotlar, b. 
Davr oxirida Tayyor mahsulot zahirasi tannarxi 
Jami: 
7 - qadam. «Sotilgan mahsulot tannarxi byudjeti»
Moddalar, $ 
Moy nasosi 
Yoqilg‘i nasosi 
Jami: 
Asosiy materiallar: 
- davr boshidagi zahira 
- xarid 
-foydalanish uchun materiallar 
- Davr oxiridagi zahira 
- Ishlab chiqarishga berilgan materiallar 
Mehnat sarflari 

---

168 
Ishlab chiqarish ustama sarflari 
Ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxi 
Davr boshida tayyor mahsulot zahirasi 
Sotishga tayyor mahsulot 
Davr oxirida tayyor mahsulot 
Sotilgan mahsulot tannarxi 
8 - qadam «Tijorat va ma‘muriy sarflar byudjeti»
Tijorat sarflari: 
Komission haq 
Reklama 
Savdo agentlariga ish haqi 
Transport sarflari 
Xizmatchilarning ish haqi 
Mahsulotni joylash sarflari 
Jami: 
Ma‘muriy sarflar: 
Ish haqi
Boshqalar 
Jami: 
9 - qadam «Foyda byudjeti» 
Sotish 
 
Sotilgan mahsulot tannarxi 
 
Yalpi daromad 
 
Operatsion sarflar 
 
Takrorlash uchun savollar 
1. 
Asosiy smeta ta‘rif bering? 
2. 
Operativ reja deganda nimani tushunasiz? 
3. 
Ma‘muriy rejalar deganda nimani tushunasiz? 
4. 
Strategik rejalar deganda nimani tushunasiz? 
5. 
Byudjetni (smetani) rejalashtirishni tushuntirib bering? 
6. 
Byudjet deganda nimani tushunasiz? 

---

169 
7. 
Byudjetning vazifasi sanab o‗ting? 
8. 
Rejalashtirish deganda nimani tushunasiz? 
9. 
Muvofiqlashtirish va aloqa deganda nimani tushunasiz? 
10. Rag‘batlantirish deganda nimani tushunasiz? 
11. Umumiy (asosiy) byudjet deganda nimani tushunasiz? 
12. Sotuv byudjeti deganda nimani tushunasiz? 
13. Moliyaviy byudjet deganda nimani tushunasiz? 
14. Kapital sarflar byudjetini tushuntirib bering? 
15. Pul mablag‘lari byudjetining tuzilishi va vazifalarini tushuntirib 
bering? 

---

170 
12-BOB. BOSHQARUV QARORLARINI QABUL QILISH 
12.1. Boshqaruv qarorlari va ularni qabul qilish bosqichlari 
Korxonalar iqtisodiy faoliyatida boshqaruv qarorlari qabul qilish jarayoni 
alohida o‗rin tutadi, u yuqori malaka va amaliy tajribaga ega bo‗lishni talab qiladi.
Boshqaruv qarorlari qabul qilish korxona oldiga qo‗yilgan maqsad va 
vazifalarni aniqlashdan boshlanadi. 
Boshqaruv qarorlari amal qilish davriga ko‗ra strategik (uzoq muddatli) va 
qisqa muddatli qarorlarga bo‗linadi. 
Strategik boshqaruv qarorlari korxonaning oldiga qo‗ygan maqsadiga 
erishishida muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. Mazkur qarorlar korxona 
rahbariyati tomonidan istiqbolli rivojlantirish dasturlarini amalga oshirish 
maqsadida qabul qilinadi.
Qisqa muddatli qarorlar qo‗yilgan maqsadga erishishda qabul qilinadigan 
tezkor qarorlardir. Ular korxonaning joriy rejalarini tuzish, kadrlar masalasini hal 
qilishning muhim vositasi hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda qabul qilinadigan boshqaruv 
qarorlariga bir qancha talablar qo‗yiladi. Bu talablar boshqaruv qarorlarining 
ishonchliligini ta‘minlash va iqtisodiy samaradorligini oshirish zarurati bilan 
izohlanadi. 
Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoniga quyidagi talablar qo‗yiladi: 
1 
aniq yo‗nalishga ega bo‗lishi va korxona manfaatlarini to‗liq ifoda 
etishi. Bunda boshqaruv qarorlarining korxona oldida turgan maqsad va vazifalarni 
amalga oshirishga hamda uning foydasini oshirishga yo‗naltirilishi nazarda 
tutiladi; 
2 
ilmiy-amaliy jihatdan asoslanishi. Boshqaruv qarorlarini qabul 
qilishda korxonaning moliyaviy-xo‗jalik faoliyati tahlili natijalari, uning iqtisodiy 
imkoniyatlari hamda zamonaviy fan-texnika yutuqlarini to‗liq hisobga olish zarur; 
3 
aniq muddatlarda qabul qilinishi va amalga oshirilishi. Boshqaruv 
qarorlarini amalga oshirish davri belgilab olinishi lozim. Bu holat uni o‗z vaqtida 
va oqilona bajarilishini nazorat qilishga ko‗maklashadi;

---

171 
4 
tezkor bo‗lishi. Boshqaruv qarorlari bozor talablari va korxona 
moliyaviy xo‗jalik faoliyatidagi o‗zgarishlardan kelib chiqib zarur hollarda tezkor 
qabul qilinishi zarur. 
5 
yuqori iqtisodiy samaradorlikka ega bo‗lishi. Boshqaruv qarorlarini 
qabul qilishda unumsiz va ortiqcha xarajatlarni rejalashtirilishiga yo‗l qo‗ymaslik 
lozim. 
Shuningdek, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda xodimlar manfaatlarini 
korxonaning umumiy manfaatiga mos bo‗lishi, moddiy, moliyaviy va mehnat 
resurslaridan tejamli foydalanish, korxonaning iqtisodiy, texnikaviy salohiyatini 
tahlil etish kabi jihatlarga ham alohida e‘tibor qaratish maqsadga muvofiqdir. 
Bu hol esa o‗z navbatida korxonalardan boshqarishni bozor iqtisodiyotiga 
mos 
mexanizmlarini 
shakllantirishni 
talab 
etadi. 
Ushbu 
mexanizmlar 
korxonalarning yuqori samaradorlik bilan faoliyat ko‗rsatishi, bozorda barqaror 
mavqega ega bo‗lishini va mahsulotlarini raqobatbardosh bo‗lishini ta‘minlashi 
zarur. Bu masalalarni hozirgi zamon menejmentisiz hal etish murakkab 
hisoblanadi. Shu sababli, korxonalarni rivojlantirishda zamonaviy menejmentning 
mazmun va mohiyati, vazifalariga batafsilroq to‗xtalish maqsadga muvofiqdir. 
Menejmentga bag‗ishlangan iqtisodiy adabiyotlarda uning mohiyati va 
mazmuniga turli yondoshuvlar mavjud (12.1-jadval):