O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

birikmalar deb ataladi. Turg‟un birikma leksikologiya (frazeologiya)da 
o‟rganiladi. 
Erkin birikmalar sintaksisning o‟rganish ob‟ektidir. Unda o‟zaro bog‟lanib 
kelayotgan har bir so‟z mustaqil tushuncha bildiradi, gapning bo‟lagi vazifasida 
keladi, alohida so‟roqqa javob bo‟ladi. 
So‟z birikmasini qo’l qo’ymoq, imzo chekmoq, yalang oyoq, bosh yalang 
kabi qo‟shma so‟zlardan ham farqlash lozim. Qo‟shma so‟zlar so‟z birikmasi kabi 
ma‟lum darajada murakkabroq tushunchani ifodalasa-da, sodda so‟z kabi gapda 
birgina gap bo‟lagi vazifasini bajaradi, so‟z birikmasi (erkin birikma) tarkibidagi 

---

65 
so‟zlar esa, yuqorida aytib o‟tilganidek, alohida-alohida gap bo‟lagi vazifasida 
keladi. So‟z birikmasi sintaktik kategoriya sifatida sintaksisda o‟rganilsa, qo‟shma 
so‟zlar qaysi so‟z turkumiga xosligiga ko‟ra morfologiyada o‟rganiladi. 
So‟zlarning gapdagi sintaktik aloqasi ikki xil bo‟ladi: tenglanish va 
ergashish (tobelanish). Gapda bir xil vazifada kelgan bo‟laklarning teng 
bog‟lovchilar vositasida yoki sanash intonatsiyasi orqali bog‟lanish teng 
bog’lanish deb ataladi. Masalan: O’rik va bodom gulladi. O’rik, bodom gulladi 
kabi. Teng sintaktik aloqada bo‟lgan bo‟laklar orasida tobelik bo‟lmaydi. Ergash 
bog’lanish esa biri hokim, biri tobe bo‟lgan gap bo‟laklarining sintaktik aloqasini 
ifodalaydi. Masalan: bizning jamoamiz; kitobni o’qimoq; qizil gullar kabi 
birikmalarda bizning, kitobni, qizil so‟zlari tobe, jamoa, o’qimoq, gullar hokim 
so‟zlar hisoblanadi. 
Tobe so‟z hokim so‟zni biron bir tomondan aniqlaydi, to‟ldiradi yoki 
izohlaydi. Tobe so‟z, odatda, biron kelishik affiksini qabul qiladi yoki u keng 
ma‟noda belgi bildiruvchi so‟z bilan ifodalanadi (yaxshi bola, po’lat sandiq kabi).
So‟zlarning ergashish yo‟li bilan bog‟lanishi uch xil bo‟ladi: 
1. Moslashuv. 2. Boshqaruv. 3. Bitishuv. 
Moslashuv. Hokim va tobe so‟zning shaxs-sonda o‟zaro moslashib kelishi 
moslashuv deyiladi. Masalan: Biz o’qidik, Rustam o’qidi. Mening ukam. Bizning 
ko’chamiz kabi. 
Bu birikmalarning birinchi va ikkinchisida o’qidik so‟zi biz so‟zi bilan, 
o’qidi so‟zi Rustam so‟zi bilan shaxs (I shaxs, III shaxs) larda molashgan.