O‘zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi

His home was in the North, in the mountains, about fifty miles from 
the border (A.Christie). 
Izohlovchi aniqlovchi aniqlanayotga so‟zning belgisini aniqlashtiradi yani 
aniqlashtirilayotgan tushunchaning chegaralanishi ma‟nosida: 
It was a gracious house, beautifully proportioned, she hated it. A 
gracious well-built house, harmoniously furnished and decorated (A.Christie). 
Xulosa sifatida quyidagilarni aytishimiz mumkin: 
1) 
So‟z birikmasi atamasi deganda biz kamida ikki leksemaning 
birikishini tushunamiz; 
2) 
So‟z birikmalari chegarasida besh xil sintaktik aloqa mavjud: 
attrubutiv ob‟ektli, sirkuitantli, appozitiv va predikativ.
3.4. Ingliz va O’zbek tillaridagi sintaktik sinonimiya hodisasini 
mantiqiy-gnosiologik masalalari. 
Sintaktik mazmuniyat gap mazmuni sof, alohida olingan holda 
o‟rganmaydi, bunday qilish, albatta, shakl va mazmun dialektikasini buzishga olib 
keladi. Garchi,”mazmuniy tahlil gapning qanday tushunilishi, qanday talqin 
qilinishi va uning tashqi olamdagi holatlar, jarayon, ob‟ektlar bilan qanday 
aloqadorlikda ekanligini tushuntirishi kerak” bo‟lsa-da, bunday tushuntirishda gap 
shakli, sintaktik qurilishini hamisha e‟tiborda tutish lozimligi hech shubhasizdir. 
Sintaksisda ham ma‟no kategoriyasi, umuman, tilda bo‟lganiday, markaziy 
masaladir, ammo sintaksis va mazmuniyat (semantika) ni qay tarzda bo‟lmasin bir-
biridan keskin ajratish ulardan qaysi birining birinchi jihatga chiqarilishidan qa‟tiy 
nazar kutilgan natijaga olib kelmaydi. Qisqasi, R.A.Budagov ta‟kidlaganiday, 
shakl va mazmun hamda ularning o‟zaro aloqadorligi masalasi sintaksisning 

---

77 
markaziy muammosi bo‟lib, ularni tadqiq etishda bu har ikki kategoriya dialektik 
birlikda olib qaralishi lozim. Zero, A.A.Vetrov ko‟rsatganiday, “shakliy va 
mazmuniy tahlil bir-biri bilan dialektik ravishda bog‟langan”. 
Sintaktik nazariya ana shu ikki tomonni, ya‟ni ham shakliy, ham mazmuniy 
tomonni to‟liq nazarda tutgandagina, u haqiqiy nazariya bo‟la oladi. Chunki 
gapning shakliy va mazmuniy qurilishlari o‟rtasidagi aloqa benihoya murakkab va 
ziddiyatli bo‟lib, juda ko‟p asosiy hollarda bu qurilishlar bir-biri bilan aynan bir 
xil, teng, muvofiq aloqada bo‟lmaydi, ular o‟rtasida deyarli hamisha muvofiqlik 
(simmetriya)ning buzilganligi kuzatiladi. Dastlab S.Karsevskiy tomonidan oldinga 
surilgan lisoniy belgining nomuvofiq dualizmi haqidagi konsepsiya sintaktik 
sathda ham to‟liq namoyon bo‟ladi. 
Gapning mazmuniy va shakliy qurilishlari o‟zaro dialektik birlikda 
o‟rganilar ekan, ayni qurilishlar o‟rtasidagi mavjud nomuvofiqlik (assimetriya)ni 
hisobga olish shart. 
Albatta, sintaktik tuzumi aniq, ko‟rish mumkin bo‟lgan sath bo‟lganligi 
uchun bu tuzilishni aniq belgilash qiyin emas. Ammo gapning mazmuniy qurilishi 
haqida bunday deb bo‟lmaydi. Gapning mazmuni nima? Hozirgi kunda gap 
mazmuning talqini masalasida tilshunoslikda bir necha yo‟nalishni kuzatish 
mumkin. Ulardan gap ma‟nosining denotativ ( yoki referent) konsepsiyasi 
tilshunoslar orasida keng tarqalgan. Bu konsepsiyaning mohiyati gap ma‟nosining 
denotati sifatida g‟ayrilisoniy vaziyat (ekstralingvistik situatsiya)ni, voqeani 
qarashdan iborat. 
V.G.Gak gapni so‟zdan farqli o‟laroq, to‟liq til belgisi deb hisoblaydi va 
gap (“высказывание”)ning referenti vaziyat (ситуация) ekanligini ta‟kidlaydi. U 
yozadi: “Gap yaxlit situatsiyaning nomi sifatida kelib, leksik nominatsiyadan 
mutlaqo farq qiluvchi o‟ziga xos nominatsiyadir”. Gap vaziyat bilan bevosita 
bog‟lanadi, ya‟ni gapning ifodalanuvchisi vaziyat, muayyan dalil, shuning uchun 
ham gap to‟liq til belgisi hisoblanadi. So‟z esa ana shu to‟liq til belgisi tarkibiga 
kirgandagina vaziyat bilan bog‟lana oladi, ana shunga ko‟ra so‟z xususiy til 
belgisidir. To‟liq til belgisi sifatidagi gapning bu denotativ tomonini 

---

78 
O.I.Moskalskiya gapning “gapning semantik yadrosi” deb ataydi. Albatta bu 
“semantik yadro” gap mazmuni to‟lig‟icha qamrab olmaydi, balki gap mazmuning 
muayyan bir jihatini tashkil etadi. Shunday bo‟lsa-da, gapning shakliy va 
mazmuniy qurilishlari o‟rtasidagi nomutanosib munosabatni belgilashda ayni shu 
“semantik yadro” ahamiyatlidir. 
Hozirgi turli yo‟nalishli mazmuniy izlanishlar jarayonida gap ma‟nosini o‟z 
tabiatiga ko‟ra turlicha bo‟lagan unsurlar majmui sifatida tushunish anchayin 
turg‟unlashib va umumiylashib bormoqda. V.A.Beloshapkova shunday yozadi: 
“Semantik sintaksisning taraqqiyoti munosabati bilan juda ko‟p tilshunoslar 
tomonidan turli vaqtlarda aytilgan gap ma‟nosida bir-biridan prinsipial 
farqlanuvchi ikki tur mazmun – borliqni aks ettiruvchi ob‟ektiv mazmun va 
fikrlovchi sub‟ektning ana shu borliqqa bo‟lgan munosabatini aks ettiruvchi 
sub‟ektiv mazmun qo‟shilgan, degan fikr alohida dolzarblik kasb etadi”. Gap 
mazmunidagi bu ob‟ektiv va sub‟ektiv tomonlar dastlab Sh.Balli tomonidan 
farqlangan bo‟lib, u gapning yaxlit mazmunini tashkil etuvchi bu unsurlardan 
birini diktum (ob‟ektiv mazmun) deb, ikkinchisi esa modus (sub‟ektiv mazmun – 
fikrlovchi sub‟ektning ayni ob‟ektiv mazmunga nisbatan munosabatining ifodasi) 
deb nomlagan. Sh.Balli atamalari bilan aytganda, muayyan bir diktum turli 
moduslar bilan birga ifodalanishi mumkin. Masalan, Ahmad o’qiydi, Ahmad