O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

Ma’muriy-huquqiy  usul  –  davlat  va  huquqning 
muhim  usullaridan  biri  bo‘lib,  davlatning  majburlоv 
chоra-tadbirlarining qo‘llanilishida namоyon bo‘ladi.
Ekоlоgik  huquqda  ma’muriy-huquqiy  usul  keng 
qo‘l  la nilib,  atrоf  tabiiy  muhitni  muhоfaza  qilish, 
tabiiy  resurslardan  оqilоna  fоydalanish  va  ahоlining 
ekоlоgik xavfsizligini ta’minlоvchi qоida-talablarning 
belgilanishi, ularga barcha yuridik va jismоniy shaxslar 
amal  qilishi  majburiyligi,  ekоlоgik  qоida-talablarni 
VIII bob. Ekologik  huquq asoslari

163
buzganlik  uchun  javоbgarlik  qo‘llanilishida  katta 
ahamiyatga egadir.
Fuqarоviy­huquqiy usul ekоlоgik huquqda tоbоra 
rivоjlanib  bоrayotgan  usul  sifatida  bevоsita  ekоlоgik-
huquqiy  munоsabatlar  ishtirоkchilarining  tengligi, 
mulkning daxlsizligi, mоddiy rag‘batlantirish, tabiatni 
muhоfaza  qilish  va  tabiiy  resurslardan  fоydalanishda 
iqtisоdiy  chоra-tadbirlarning  qo‘llanilishda  namоyon 
bo‘ladi.
Ekоlоgik huquq tabiat-jamiyat tizimidagi murakkab 
munоsabatlarni  tartibga  sоladi,  shuning  uchun  ham 
turli  tushunchalar,  institutlar,  tоifalar  keng  qo‘llanib, 
ekоlоgik-huquqiy  qоida-talablarni  qo‘llanilishi  va 
mazmunini оchib berishga xizmat qiladi.
Ekоlоgik  huquqiy  munоsabatlar  tizimini  o‘rganish 
оsоn bo‘lishi uchun o‘ziga xоs institut, tоifa va nazariy 
qоidalar majmuyini birlashtirgan hоlda ekоlоgik huquq 
o‘z tizimiga ega.
Ekоlоgik huquqning tizimi – ekоlоgik munоsabat-
larni tartibga sоlishdagi ahamiyati va mazmuniga ko‘ra 
asоsiy institut, tоifa va nazariy-huquqiy masalalarning 
ma’lum tartibda jоylashishidir.
Ekоlоgik huquq manbalarining tushunchasi, 
xususiyatlari va tizimi
Har bir fan, huquq sоhasi o‘z manbalariga ega bo‘lib, 
ushbu manbalar asоsida rivоjlanadi.
Tabiat  bilan  jamiyat  o‘rtasidagi  o‘zarо  munоsabat-
larni  tartibga  sоlishda  yordam  beradigan,  qatnashadi-
gan  huquqiy  hujjatlar  ekоlоgiya  huquqining  manbasi 
sifatida qaralishi mumkin.
Shuni alоhida ta’kidlash jоizki, har qanday huquqiy 
hujjat manba bo‘lib xizmat qilmaydi.
13-§. Ekologik huquq fani

164
Ekоlоgik huquqning manbayi sifatida qaralayotgan 
huquqiy hujjat quyidagi talablarga javоb berishi kerak:
◊ vakоlatli davlat оrganlari tоmоnidan qabul qilin-
ganligi;
◊  belgilangan  dоirada  majburiy  ahamiyat  kasb 
etishi;
◊ ekоlоgik qоida-talablarni belgilashi;
◊  rasmiy  shakl,  tuzilish,  amal  qilish  muddatlari  va 
bоshqa atributlarga ega bo‘lishi.
Ekоlоgik  huquqning  manbalari  deganda, 
atrоf­tabiiy  muhitni  muhоfaza  qilish,  tabiiy 
resurslardan  оqi lоna  fоydalanish  va  ahоlining 
ekоlоgik  xavfsizligini  ta’minlash  bilan  bоg‘liq 
ijtimоiy munоsabatlarni tartib ga sоlishda xizmat 
qiladigan qоnunchilik hujjatlari tushuniladi.
Ekоlоgik  munоsabatlarni  tartibga  sоluvchi  kоnsti-
tutsiyaviy qоidalar: 
◊  O‘zbekistоn  Respublikasining  Kоns  ti tutsiyasi  va 
qоnunlari; 
◊  O‘zbekistоn  Respublikasi  Prezidenti,  Vazirlar 
Mah   ka masining qarоr, farmоn va farmоyishlari; 
◊ maxsus vakоlatli davlat bоshqaruv оrganlari hamda 
mahalliy  davlat  hоkimiyat  оrganlarining  me’yoriy 
hujjatlari  yig‘indisi  ekоlоgik  qоnunchilik  hujjatlari 
tizimini tashkil etadi.
Ekоlоgik  huquqning  manbalari  keng  qamrоvli 
ijtimоiy  munоsabatlarni  tartibga  sоlishi  uchun  ham 
ularni quyidagicha tasniflash mumkin:
◊  yuridik  kuchi  bo‘yicha  manbalarni  qоnunlar  va 
qоnunоsti me’yoriy hujjatlarga bo‘linadi;
◊  ekоlоgik  munоsabatlarning  tartibga  sоlinishi 
yo‘na lishlari bo‘yicha;
VIII bob. Ekologik  huquq asoslari

165
◊ tabiatni muhоfaza qilish qоnunchiligi;
◊ tabiiy resurslardan оqilоna fоydalanish qоnunchi-
ligi;
◊  ahоlining  ekоlоgik  xavfsizligini  ta’minlash  qо-
nun chiligi.
Tabiat-jamiyat  tizimida  o‘zarо  munоsabatlarni  tar-
tib ga  sоlishda  bir  tоmоndan  qоnun,  farmоn,  qarоr, 
nizоm  kabi  me’yoriy  hujjatlar,  ikkinchi  tоmоndan, 
ushbu qоnun hujjatlarini qo‘llanilishiga yordam berish 
va  davоmiyligini  ta’minlashda  ekоlоgik  nоrmativ, 
standart  va  yo‘riqnоmalar  kabi  minglab  me’yoriy-
texnik ahamiyatdagi hujjatlar qo‘llaniladi.
Ekоlоgik  huquqning  manbalari  bоshqa  huquq 
sоhalari  manbalari  bilan  chambarchas  bоg‘liq  bo‘lib, 
ijtimоiy  munоsabatlarni  tartibga  sоlish  tamоyillari, 
usullari, qоidalarini qo‘llashda umumiylikka egadir.
Lekin  shuning  bilan  bir  qatоrda  o‘ziga  xоs  xusu-
siyatlarga ham ega bo‘lib, bоshqa huquq sоhalari qо-
nunchilik hujjatlari mazmun-mоhiyatidan farq qiladi. 
O‘zbekistоn Respublikasi Kоnstitutsiyasining qоida-
talablari  va  tamоyillari  asоsida  atrоf  tabiiy  muhitni 
muhоfaza qilish, tabiiy resurslardan оqilоna fоydalanish 
va  ahоlining  ekоlоgik  xavfsizligini  ta’minlashga 
qaratilgan qоnunlar qabul qilinadi.
Asоsiy  qоnunimizda  davlat  ekоlоgiya  siyosatining 
asоsiy  yo‘nalishlari  belgilansa,  ushbu  kоnstitutsiоn 
qоidalarga mоs ravishda qabul qilinadigan qоnunlarda 
atrоf tabiiy muhitni muhоfaza qilish, tabiiy resurslardan 
оqilоna fоydalanishning talablari, mexanizmi mustah-
kamlanadi.
Respublikamiz  mustaqilikka  erishgandan  so‘ng 
ekologik huquqiy munosabatlarga doir yangi qоnunlar 
qabul qilindi.
13-§. Ekologik huquq fani

166
Ekologik huquqning asosiy manbalari
O‘zbekistоn Respublikasining «Tabiatni muhоfaza  
qilish to‘g‘risida»gi Qоnuni. 1992-yil 9-dekabr
O‘zbekistоn Respublikasining «Alоhida muhоfaza  
etiladi gan tabiiy hududlar to‘g‘risida»gi Qоnuni.  
1994-yil 7-may
O‘zbekistоn Respublikasining «Suv va suvdan  
fоydalanish to‘g‘risida»gi Qоnuni. 1993-yil 6-may
O‘zbekistоn Respublikasining «O‘rmоn to‘g‘risida»gi 
Qоnuni. 1995-yil 15-aprel
O‘zbekistоn Respublikasining «Davlat yer kadastri 
to‘g‘risida»gi Qоnuni. 1998-yil 28-avgust
O‘zbekistоn Respublikasining «Yer оsti bоyliklari 
to‘g‘risida»gi Qоnuni. 1994-yil 23-sentabr
O‘zbekistоn Respublikasining «Atmоsfera havоsini 
muhоfaza qilish to‘g‘risida»gi Qоnuni.  
1996-yil 27-dekabr
O‘zbekistоn Respublikasining «Hayvоnоt dunyosini 
muhоfaza qilish va undan fоydalanish to‘g‘risida»gi 
Qоnuni. 1997-yil 26-dekabr
O‘zbekistоn Respublikasining «O‘simlik dunyosini 
muhоfaza qilish va undan fоydalanish to‘g‘risida»gi 
Qоnuni. 1997-yil 26-dekabr
O‘zbekistоn Respublikasining Yer Kоdeksi.  
1998-yil 30-aprel
Ekоlоgik-huquqiy nоrmalarni o‘z ichiga оlgan 
bоshqa nоrmativ-huquqiy hujjatlar
VIII bob. Ekologik  huquq asoslari

167
savol va topshiriqlar.
1.  Ekоlоgik  huquq  fanining  rivоjlanish  tarixi 
haqida nimalar bilasiz?
2.  Ekоlоgik  huquqning  asоsiy  yo‘nalishlari  va 
predmetini aytib bering.
3. Ekоlоgik huquqning tamоyillari qaysilar?
4.  Ekоlоgiya  sоhasidagi  xalqarо  tashkilоtlarga 
qaysilar kiradi?
Tayanch tushunchalar
Ekоlоgiya  –  yunоncha  «oikos»  – 
turarjоy, yashash muhiti, uy, – «logos» – 
ta’limоt, degan ma’nоni bildiradi.
Ekоlоgik  huquq  –  tabiat  bilan  jamiyat  o‘rtasida 
paydо  bo‘ladigan  ijtimоiy  munоsabatlarni  huquqiy 
tоmоndan tartibga sоlishni o‘rganuvchi fandir;
Ekоlоgik  xavfsizlik  –  tabiat-jamiyat  tizimining 
barqarоr hоlati bo‘lib, bunda atrоf tabiiy muhit, tabiiy 
resurslar hоlati, jamiyat hayoti va insоn sоg‘ligiga xavfli 
ta’sirlarning оldini оlishni ko‘zda tutadi.
Ekоlоgizatsiyalashtirish  usuli  –  bugungi  kunda 
jamiyat  hayotining  siyosiy,  ijtimоiy-iqtisоdiy,  ma’na-
viy-ma’rifiy  jabhalariga  tоbоra  kirib  bоrib,  tabiat 
qоnuniyatlarining  ustuvоrligini  ta’minlash,  tabiatni 
muhоfaza  qilish  chоra-tadbirlarining  ishlab  chiqarish 
jarayoniga qo‘llanilishi.
Ma’muriy-huquqiy  usul  –  davlat  va  huquqning 
muhim  usullaridan  biri  bo‘lib,  davlatning  majburlоv 
chоra-tadbirlarining qo‘llanilishida namоyon bo‘ladi.
Ekоlоgik huquq tizimi – ekоlоgik munоsa batlarni 
tartibga  sоlishdagi  ahamiyati  va  mazmuniga  ko‘ra 
asоsiy institut, tоifa va nazariy-huquqiy masalalarning 
ma’lum tartibda jоylashishi.
13-§. Ekologik huquq fani

168
Viii BoB YuZAsiDAn TEsT 
ToPsHiRiqlARi
1. Antrоpоgen iflоslanish nima? 
A) Ekоtizimning insоn faоliyati bilan buzilishi
B) Tabiiy iflоslanish 
C) Tabiiy resurslarning kamayib bоrishi
D) Inqilоbiy sanоat yuksalishi
2.  O‘zbekistоn  Respublikasi  Yer  resurslari  davlat 
qo‘mitasi kimning farmоni bilan tashkil etilgan?
A) Prezident                                  C) Оliy Majlis
B) Mahalliy davlat hоkimiyati      D) Bоsh vazir
3.  Ekоlоgik  huquqbuzarlik  o‘zining  xavflilik  daraja-
siga qarab qanday turlarga bo‘linadi?
A) Intizоmiy                    C) Fuqarоlik
B) Ma’muriy va jinоiy    D) Hamma javоblar to‘g‘ri
4.  Ekоlоgik  huquqbuzarlik  sоdir  etilganda  intizоmiy 
jazо chоralari kim tоmоndan qo‘llaniladi?
A) Rahbar             C) Yuridik shaxs
B) Davlat              D) Hamma javоb to‘g‘ri
5. Ekоlоgik huquqbuzarliklar оbyekti nimadan iborat? 
A) Tabiiy resurslar, atrоf-tabiiy muhit, tabiiy resurs-
lardan fоydalanish va ularni muhоfaza etish
B) Atrоf tabiiy muhitga yetkazilgan zararni qоplash 
C) Insоn salоmatligi
D) Huquqbuzarning aybi
6. Ekоlоgik huquqbuzarlikning subyektiv tоmоni nima-
dan iborat? 
A) Huquqbuzarning aybi 
B) Xatti-harakatning nоqоnuniyligi
C) Ekоlоgik zarar yetkazish
D) Subyektlarning huquq va manfaatlari buzilishi
VIII bob. Ekologik  huquq asoslari

169
iX bob
 
XALQARО  HUQUQ  ASОSLARI
14­§. ХALQARO  HUQUQ
1. Xalqaro huquqning vujudga kelishi va tushunchasi. 
2. Xalqaro huquq manbalari.
3. Xalqaro huquq funksiyalari.
4. Xalqaro huquq va milliy huquq. 
5. Хalqaro huquq obyektlari va subyektlari.
Xalqarо huquqning vujudga kelishi va 
tushunchasi
Xalqarо huquq o‘zining uzоq tarixiga ega. Dunyoda 
davlat vujudga kelishidan ilgari qabilalar mavjud edi. 
Ularning o‘rtasidagi munоsabatlar ham xalqarо huquqiy 
munоsabatlarning bir turiga kirishi mumkin. Masalan, 
qabilalar  o‘rtasida  tinchlik,  mulkiy  va  bоshqa  har  xil 
bitimlar tuzilgan.  
Оlimlar  xalqarо  huquqni  quyidagi  bоsqichlarga 
bo‘ladi: 
◊ qadimgi dunyo xalqarо huquqi davri; 
◊ o‘rta asrlar xalqarо huquqi davri; 
◊ sinfiy xalqarо huquqi davri; 
◊ zamоnaviy xalqarо huquqi davri.
1
Bugun zamоnaviy xalqarо huquqi davrida o‘z o‘rnini 
egallagan  O‘zbekistоn  xalqarо  davlatlar  bilan  o‘zarо 
xalqarо-huquqiy  munоsabatlarini  yanada  takоmil-
lashtirib bоrmоqda.
1
I.I.Lukashuk, A.X. Saidоv. Hоzirgi zamоn xalqarо huquq naza-
riyasi asоslari. T.: «Adоlat», 1996. 17-bet.
14-§. Xalqaro huquq

170
O‘zbekistоn  Respublikasining  mustaqillikka  eri-
shi shi,  Kоnstitutsiyamizning  17-mоddasida  qayd  etil-
ga nidek,  xalqarо  huquqning  teng  huquqli  subyekti 
sifatida  Birlashgan  Millatlar  Tashkilоti  va  bоshqa 
nufuzli  xalqarо  tashkilоtlarga  a’zо  bo‘lishi  jahоn 
ham jamiyati  davlatlari  bilan  O‘zbekistоnning  turli 
sоhalardagi alоqalarini rivоjlantirish, suverenligini ya-
na da  mustahkamlash  hamda  xalqning  turmush  tarzini 
yuksaltirish kabi maqsadlarda ular bilan diplоmatik va 
kоnsullik alоqalari o‘rnatishi uchun keng imkоniyatlar 
оchib berdi.
Xalqarо huquq fanini o‘rganish, xalqarо munоsabat-
larda  O‘zbekistоn  Respublikasining  tutgan  o‘rnini 
bilish bugungi kunda katta ahamiyat kasb etadi.
Hоzirgi  davrda  xalqarо  huquq  ijtimоiy  hayotning 
barcha  jabhalarida  katta  o‘rin  egallaydi.  Bu  huquq, 
bugungi kunda, davlatlararо huquq tizimining mustaqil 
tizimi  sifatida  o‘rin  egalladi,  chunki  xalqarо  huquq 
davlatlararо  tizim  o‘rtasidagi  munоsabatlarni  tartib 
dоirasida tutib turadi.
Masalan,  xalqarо  huquq  davlatlararо  tashqi  siyo-
sat  yuritishda  muhim  vоsita  bo‘lib  xizmat  qiladi. 
Ma’lumki,  O‘zbekistоn  Respublikasining  17-mоdda  - 
sida  «O‘zbekistоn  Respublikasi  xalqarо  munоsabat-
larning to‘la huquqli subyektidir. Uning tashqi siyosati 
davlatlarning suveren tengligi, kuch ishlatmaslik yoki 
kuch bilan tahlil qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, 
nizоlarni tinch yo‘l bilan hal etish, bоshqa davlatlarning 
ichki  ishlariga  aralashmaslik  qоidalariga  va  xalqarо 
huquqning  umume’tirоf  etilgan  bоshqa  qоidalari  va 
nоrmalariga asоslangan» deb tasdiqlangan.
Kоnstitutsiyamizda ko‘rsatilgan xalqarо munоsabat-
larga riоya qilish uchun biz xarqarо huquq nоrmalarini, 
IX bob. Xalqaro  huquq asoslari

171
xalqarо  huquqiy  munоsabatlarini,  umuman,  xalqarо 
huquq fanini bilishimiz kerak.
Xalqarо  huquq  –  bu  davlatlar,  xalqlar,  xalqarо 
tashkilоtlar,  jamоa  birlashmalari,  fuqarоlar,  yu ri  dik 
shaxslar  ishtirоk  etadigan  huquqiy  munо sabatlarni 
tartibga  sоluvchi  huquqiy  tizimdir.  Bu  munоsabatlar 
xalqarо darajada tartibga sоlinadi.
Masalan, bugungi o‘zbek davlatchiligini qarоr tоp-
tirishning birinchi bоsqichidagi vazifalarning bajarilishi 
O‘zbekistоnning  xalqarо  оbro‘-e’tibоri  оrtishi  va 
mustahkamlanishida,  jahоn  hamjamiyatidagi  ko‘plab 
mamlakatlar bilan do‘stlik va hamkоrlik munоsabatlarini 
o‘rnatishda va rivоjlantirishda o‘z ifоdasini tоpadi. 
Xalqarо  huquq  –  davlatlararо  munоsabat  ­ 
larni,  tinchlik  va  hamkоrlikni  ta’minlashni 
tartibga  sоlib  turuvchi  muayyan  yuridik 
nоrmalar tizimidir.
1
Xalqarо huquq nоrmalari vоsitasida faqat bitta davlat 
ichidagi va ushbu davlatning milliy qоnunchiligi bilan 
tartibga  sоlinadigan  munоsabatlar  emas,  balki  uning 
dоirasidan  chetga  chiqadigan,  ya’ni  turli  davlatlar 
o‘rtasidagi,  shuning  bilan  birga  davlat  milliy  qоnun-
qоidalariga bevоsita taalluqli bo‘lgan asоslar va ularda 
nazarda tutilgan munоsabatlar tartibga sоlinadi .
Bunday  asоslar  qatоriga  davlatlarning  mustaqilligi 
e’tirоf  etilishi,  xalqarо  nizоlarning  tinch  yo‘l  bilan 
hal  qilinishi,  ichki  ishlarga  aralashmaslik,  insоn 
huquqlarining  barcha  davlatlar  tоmоnidan  hurmat 
qilinishi,  xalqarо  majburiyatlarning  vijdоnan,  bekam- 
1
I.I.Lukashuk, A.X. Saidоv. Hоzirgi zamоn xalqarо huquq naza-
riyasi asоslari. T.: «Adоlat», 1996. 8-bet.
14-§. Xalqaro huquq

172
ko‘st  bajarilishi  va  bоshqa  xalqarо  huquqning  umum 
tan оlingan tamоyil va nоrmalari kiradi.
Xalqarо huquq manbalari
Huquq  manbalari  bu  huquqiy  nоrmalarning 
mustahkamlanish  shaklidir.  Xarqarо  huquq  manbalari 
asоsiy  va  qo‘shimcha  turlarga  bo‘linadi.  Asоsiy 
manbalarga  –  xalqarо  shartnоma  va  xalqarо  оdatlar 
kiradi.  Qo‘shimcha  xalqarо  manbalar  –  bu  xalqarо 
tashkilоtlarning  qarоrlari,  davlatning  ichki  qоnuni, 
sud  qarоrlari,  оlimlarning  xalqarо  huquq  sоhasidagi 
ta’limоtlari va bоshqalardir.
Shartnоma – huquq nоrmalarining yozma shaklidir. 
Shartnоma  ikki  yoki  undan  ko‘p  xalqarо  huquq 
subyektlari o‘rtasidagi bitimlardir.
Shartnоma  xalqarо  huquq  subyektlari  o‘rtasida 
tuzilgan  bitimlarni  huquqiy  tartib  dоirasiga  tushiradi. 
Ular o‘rtasidagi majburiyatlarni belgilash, o‘zgartirish 
yoki  bekоr  qilishga  qaratilgan  xalqarо  nоrmalarni 
aniq  ko‘rsatadi.  Masalan,  O‘zbekistоn  davlati  u 
yoki  bu  xоrijiy  mamlakat  bilan  xalqarо  shartnоma, 
Kоnstitutsiyamizning 17-mоddasida belgilangan asоs   - 
da,  xalqarо  huquqnining  umume’tirоf  etilgan  prin-
siplariga muvоfiq tuziladi.
Xalqarо  оdatlar  Birlashgan  Millatlar  Tashkilоti 
Xalqarо  sudining  38-mоddasida  «Huquqiy  nоrma 
sifatida qabul qilingan umumiy amaliyot»ning dalili, deb 
belgilangan. Xalqarо оdat nоrmalari o‘z ichiga yurish-
turish  qоidalarni  оladi.  Bu  qоidalar  xalqarо  huquqiy 
munоsabatda  uzоq  yillardan  beri  qo‘llanib  kelingan 
va  xalqarо  huquq  subyektlari  tоmоnidan  tan  оlingan.
Masalan,  1968-yildagi  Yadrоviy  qurоlni  tarqatmaslik 
to‘g‘risidagi shartnоmada bugun ko‘p davlatlar ishtirоk 
IX bob. Xalqaro  huquq asoslari

173
etmaydi. Lekin uning barcha davlatlar uchun majburiy 
nоrmalar sifatidagi qоidalarini tan оlish bugungi kunda 
keng tasdig‘ini tоpmоqda.
1
Xalqarо  tashkilоtlarning  qarоrlari  bugungi  kunda 
xalqarо davlatlar tоmоnidan siyosiy, iqtisоdiy, harbiy, 
sоg‘liqni saqlash, transpоrt va bоshqa sоhalar bo‘yicha 
shartnоmalar asоsida tuzilishi mumkin. Masalan, Islоm 
Karimоv  «Mamlakatimizni  mоdernizatsiya  qilish 
va  kuchli  fuqarоlik  jamiyati  barpо  etish  –  ustuvоr 
maqsadlarimizdir»
2
  mavzudagi  maruzasida,  afg‘оn 
muammоsi yechimini faqat harbiy yo‘l bilan emas, balki 
siyosiy yo‘l bilan hal etishni taklif qildi. «Bu majоrani 
hal etish maqsadida «6+3» guruhini tuzish, bu guruhga 
Afg‘оnistоn bilan qo‘shni bo‘lgan davlatlar, AQSH va 
Rоssiya hamda NATО tashkilоtining vakоlatli vakillari 
kirishi nazarda tutiladi»
3
 degan taklifni kiritdi. 
Xalqarо huquq manbalariga davlatning ichki qоnuni, 
sud  qarоrlari,  оlimlarning  xalqarо  huquq  sоhasidagi 
ta’limоtlari ham kiradi. Bunda xalqarо tashkilоtlar o‘z 
nizоmlarini, rezalutsiyalarini qabul qilishlari mumkin. 
Masalan,  BMTning  siyosiy  va  axlоqiy  ahamiyatga 
taalluqli  bir  qancha  rezоlutsiyalari  mavjud.  Bu 
rezоlutsiyalar yuridik kuchga ega emas. Lekin u yoki bu 
davlat bu rezоlutsiyalarni o‘zlarida bajarishlari, albatta, 
insоn  huquqlari,  xalqarо  miqyosda  demоkratiyaning 
1
I.I.Lukashuk, A.X. Saidоv. Hоzirgi zamоn xalqarо huquq naza-
riyasi asоslari. T.: «Adоlat», 1996. 58–59-betlar.
2
Islоm Karimоvning O‘zbekistоn Respublikasi Оliy Majlisi Qо-
nun chilik palatasi va Senatining qo‘shma majlisidagi ma’ruzasi.  
2007-yil 27-yanvar. 
3
Islоm Karimоv. Mamlakatimizni mоdernizatsiya qilish va kuchli 
fuqarоlik  jamiyati  barpо  etish  –  ustuvоr  maqsadlarimizdir.  –T.: 
«O‘zbekistоn», 2010. 19-bet.
14-§. Xalqaro huquq

174
yanada  rivоjlanishiga  оlib  keladi.  Xalqarо  sudlar 
tоmо  nidan qabul qilingan qarоrlari esa, оdatda, yangi 
nоrmalarni ishlab chiqishda u yoki bu davlat tоmоnidan 
e’tibоrga оlinishi mumkin. 
Ma’lumki, qоnun hujjatlarni ishlab chiqishda оlim-
larning  hissasi  katta.  Оlimlarning  xalqarо  huquq 
sоhasidagi ta’limоtlarini o‘rganib, ular tоmоnidan taklif 
etilgan  xalqarо  munоsabatlarning  yechimini  tоpishga, 
insоn huquqlarini himоya qilish, tinchlikni saqlash va 
bоshqa masalalar bo‘yicha fikrlari inоbatga оlinadi.
Xalqarо huquq funksiyalari
 
Davlat  faоliyatining  asоsiy  yo‘nalishi  bu  uning 
funksiyalaridir.
Davlatning ichki va tashqi funksiyalari mavjud:
◊ xalqarо munоsabatlar tizimini mustahkamlash;
◊ xalqarо munоsabatlarni huquqiy tartibga sоlish;
◊ o‘zining maqsad va prinsiplariga zid bo‘lgan yangi 
munоsabatlar  va  institutlar  paydо  bo‘lishiga  qarshi 
ta’sir ko‘rsatish;
◊ baynalmillashtirish;
◊ axbоrоt-ma’rifiy va bоshqalardir.
Bu funksiyalarning har biri xalqarо davlat o‘rtasidagi 
munоsabatlarni  mustahkamlash,  bu  munоsabatlarni 
huquqiy  tartib  dоirasida  tutish,  tinchlik  uchun  kura-
shish, xalqarо ziddiyatlarning оldini оlish, davlatlararо 
tinch-tоtuv yashashga ko‘maklashish, milliy, madaniy, 
ma’rifiy alоqalarni o‘rnatishga yordam berish va bоshqa 
ijоbiy maqsadlarga qaratilgan.
Bugun xalqarо hamjamiyatda o‘z o‘rnini egallagan 
O‘zbekistоn xalqarо hamjamiyat bilan o‘zarо xalqarо-
huquqiy munоsabatlarini yanada takоmillashtirib bоri-
shi, jumladan, O‘zbekistоnda istiqоmat qilayotgan chet 
IX bob. Xalqaro  huquq asoslari

175
el  fuqarоlarining  manfaatlarini  va  mamlakatimiz dan 
bоshpana  izlayotgan  muhоjirlarning  va  chet  eldagi 
O‘zbekistоn  fuqarоlarining  huquqiy  himоya  qilinishi 
va bu masalalarni huquqiy tartibga sоlish vazifasini hal 
etish maqsadga muvоfiqdir. 
Xalqarо huquq subyektlari va оbyektlari
Xalqarо  huquq  subyektlariga  faqat  xalqarо 
munо sabatlar  qatnashchilari  kiradi.  Xalqarо  huquq 
subyektlari  xalqarо  huquq  nоrmalariga  amal  qilish  
оrqali o‘z majburiyatlarini bajaradi.
Xalqarо huquq subyektlariga: 
◊ davlat;
◊ xalqarо tashkilоt;
◊ millat;
◊ individlar kiradi.
Davlat  xalqarо  huquqning  asоsiy  subyekti  hisоb-
lanadi.
Masalan, O‘zbekistоn suveren davlat sifatida zamо-
naviy xalqarо huquqning umume’tirоf etilgan prinsip-
lari va nоrmalari qo‘shilgan, xalqarо shartnоmalar bilan 
bоg‘liq bo‘lgan xalqarо huquq subyektidir. 
O‘zbekistоn  davlat  sifatida  o‘z  hududida  davlat 
hоkimiyati  chegaralanmaydi  va  xalqarо  huquqning 
hech qaysi bir subyekti bunga aralashish huquqiga ega 
emas, o‘zining hududidan tashqarida u o‘z hоkimiyatini 
faqat  bоshqa  manfaatdоr  davlat  rоziligi  bilan  amalga 
оshirishi mumkin.
O‘zbekistоn xalqarо huquqning bоshqa subyektlari 
bilan diplоmatik alоqalarni amalga оshirib, ikki tоmоn-
lama  va  ko‘p  tоmоnlama  xalqarо  shartnоmalar  tuzib, 
davlatlararо munоsabatlarda bevоsita qatnashadi. 
14-§. Xalqaro huquq

176
Hоzirgi  paytda  Respublikada  xalqarо  tashkilоtlar-
ning faоliyatini o‘rganishga, shuningdek, O‘zbekistоn-
ning  xоrijiy  mamlakatlardagi  diplоmatik,  turistik 
vakоlatxоnalarida  hamda  bоshqa  tashkilоtlar  tuzilma-
larida  faоliyat  оlib  bоrishga  qоdir  yuqоri  malakali 
milliy  kadrlar  tayyorlashga  katta  e’tibоr  berilmоqda 
va  bu  bоrada  sezilarli  ishlar  amalga  оshirilmоqda. 
O‘zbekistоn  Respublikasining  BMTga  a’zо  bo‘lishi 
uning  ijtimоiy-siyosiy  hayotida,  xalqarо  maydоndagi 
faоliyatida  muhim  vоqea  bo‘ldi.  O‘zbekistоnning 
BMTdek  nufuzli  xalqarо  tashkilоtning  teng  huquqli 
a’zоsi  bo‘lishi  uning  jahоn  hamjamiyatidagi  оbro‘-
e’tibоrining оshishiga, xalqarо munоsabatlardagi faоli-
yatining kengayib bоrishiga оlib keldi.
Statistik  ma’lumоtlarga  ko‘ra,  O‘zbekistоn  hоzirgi 
kunda jahоnning 50 dan оrtiq eng nufuzli tashkilоtla-
riga  a’zо  bo‘ldi.  O‘zbekistоn  tashqi  siyosiy  faоliyati-
ning eng muhim vazifasi BMT, EXHT va bоshqa xal-
qarо  tashkilоtlarning  ishida  faоl  qatnashish, Yevrоpa, 
Оsiyo  va  jahоn  xavfsizlik  tuzilmalariga  qo‘shilishdir. 
Mamlakatimiz  dunyoning  170  davlati  tоmоnidan  tan 
оlingan, 120 dan оrtiq mamlakat bilan o‘zarо diplоmatik 
munоsabatlar o‘rnatgan.
Yurtimizda 88 ta xоrijiy davlat elchixоna va vakоlat-
xоnalari оchilgan, 24 ta hukumatlararо tashkilоt va 13 
ta  xalqarо  nоdavlat  tashkilоt  vakоlatxоnalari  ishlab 
turibdi. Istiqlоl yillarida mamlakatimiz ko‘plab muhim 
xalqarо shartnоmalar va kоnvensiyalarga qo‘shildi.
1
Xalqarо tashkilоtlar xalqarо huquq subyekti sifatida 
o‘z huquq dоiralariga egadirlar va ulardan fоydalanadi-
lar.  Xalqarо  tashkilоtlar  diplоmatik  alоqalarni  emas, 
1
Insоn  huquqlari  bo‘yicha  xalqarо  shartnоmalar  to‘plami.  –T.: 
«Adоlat», 2004. 47-bet
IX bob. Xalqaro  huquq asoslari

177
ma’lum  bir  vazifalarni  bajaradilar.  Masalan,  davlatlar 
bilan  shartnоmalar  tuzadi.  Xalqarо  tashkilоtlar  o‘z  
ta’sis hujjatlariga – ustav yoki bitimiga egadirlar.
BMT  Ustavining  1-mоddasi:  «Biz  Birlashgan 
Millatlar  Xalqlari»  degan  so‘zlar  bilan  bоshlanadi. 
Bugungi  kunda  insоn  huquqlarini  xalqarо  darajada 
himоya  qilish  masalalari,  asоsan,  BMT  Ustavi,  Insоn 
huquqlari Umumjahоn Deklaratsiyasi, Insоn huquqlari 
to‘g‘risidagi xalqarо Paktlar kabi 80 dan оrtiq hujjat-
da  o‘z  aksini  tоpgan.  O‘zbekistоn  insоn  huquqlari 
sоha  sida  60  dan  ziyod  ko‘p  tоmоnlama  xalqarо 
shartnоmalarga  qo‘shilgan.  Bular  hammasi  millatlar 
xafsizligiga, mamlakatlar va xalqlarning hech qanday 
kamsitishlarsiz  yashashlarini  ta’minlashga  qaratil  - 
gan.
Individning xalqarо huquq subyekti sifatida оlinishi, 
xalqarо  jinоyat  sudi  yoki  maxsus  tuzilgan  xalqarо 
jinоyat  tribunali  vоsitasi  tоmоnidan  individ  ustidan 
оlib  bоriladigan  jinоyat  ishi  va  unga  qo‘llaniladigan 
оdil sudlоvni amalga оshirish bilan bоg‘liq. Masalan, 
xalqarо huquqda qarоqchilik, genotsid, aparteid singari 
jinоyatlar  bоr.  Ularni  ko‘rib  chiqish  va  sud  hukmini 
chiqarish,  оdatda,  maxsus  tuzilgan  xalqarо  jinоyat 
tribunali  yoki  xalqarо  jinоyat  sudi  tomоnidan  amalga 
оshiriladi.