O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta ta’lim vazirligi guliston davlat universiteti

4. Rеsurslar, tоvarlar va хizmatlar hamda darоmadlarning dоiraviy aylanishida davlat aralashuvi
Yuqorida aytib o’tganimizdek real hayotda rеsurslar, tоvarlar va хizmatlar hamda darоmadlarning dоiraviy aylanishi tamomila ro’y bermaydi ya’ni nazariyadagi ko’rinishida bo’lmaydi iqtisodiyodda davlat aralashuvi orqasidan biroz sxema buziladi ya’ni davlat har 4 ta fazalarni boshqarib iqtrisodiy xuquqiy ijtiomoiy yordam ko’rsatib turadi. Bu ko'rsatkichlar o'rtasidagi tenglikning buzilishi ishlab chiqarishning pasayishi,
inflyatsiya va ishsizlik darajalarining ko'tarilib ketishiga sabab bo'ladi. Davlat
aralashuvi m avjud bo'lgan iqtisodiyotda bu model ancha murakkab ko'rinish oladi.


3-chizma. "Resurslar-tovarlar va xizmatlar" hamda "daromadlar -
xarajatlar"ning davlat aralashuvi mavjud iqtisodiyotdagi doiraviy aylanishi
modeli.
Bunda:
1. Yer, mehnat kapitali.
2. Resurslar.
3. Tovar va xizmatlar.
4. Tovar va xizmatlar.
5. Resurslar.
6. Tovar va xizmatlar.
7. Transfertlar.
8. Pul daromadlari (ish haqi, renta,
foiz, foyda)
9. Iste’mol xarajatlari.
10. Sotishdan tushgan daromad
11 . Resurs xarajatlari.
12. Soliqlar.
13. Soliqlar.
14. Xarajatlar.
15. Xarajatlar.
16. Subsidiyalar.
Bu chizmadan ko’rishimiz mumkinki uy xo’jaligi resurslar bozoriga ozining capital yer mehnatini olib chiqadi u yerda esa resurslar bozori korxonlarga resurslarni masalan saryog’ ishlab chiqaruvchiga sut yetkazib beradi va hakazo ishlab chiqarib yetkazib beradi. Korxonalar esa Tovar va xizmatlar bozoriga ozining Tovar va xizmatlarini ya’ni saryog’ini istemolchilarga taqdim etadi uy xojaligi ya’ni fuqorolar Tovar va xizmatlar bozoridan Tovar va xizmat sotib olishga muvaffaq bolishadi. 5- resurslarga keladigan bo’lsak resurslar bozori davlartga ham bir vaqtning o’zida resurs yetkazib beradi masalan davlat itimoiy obyekt yoki o’zi davlat mulkini tashkil qilish uchun resurs va hom ashyosotib oladi yoki bozorda resurs ortiqchaligi yuzga kelsa ham sotib oladi
Bunday iqtisodiyotda resurslar - tovariar va xizm atlar ham da darom adlarxarajatlam ing uzluksiz harakati bir paytda ham bozor mexanizmlari orqali, ham davlat aralashuvi bilan ta'm inlanadi. Ammo bunda hukumat ishlab chiqaruvchilar va iste'molchilarning harakatini bevosita boshqarmaydi, balki resurslar va tovariar bozorlarida qatnashish orqali ularning iqtisodiy faoliyatiga qulay sharoitlar yaratadi. Xuddi shunday tarzda tova va xizmatlar bozoridan ortiqcha bo’lib qolgan mahsulotlarni sotib oladi kelajakda firmalar kasodga uchramasligini oldini olib. Shu jumladan davlat uy xo’jaligiga transfert to’lovlarini amalga oshiradi yanikim ijtimoiy to’lovlar kiradi. Resurslar bozori uyxojaligidan resurs qabul qilib olgandan so’ng o’ziga pul daromadlarini taqdim etadi uy xo’jaliklari esa u pul ko’rinishidagi daromadlarini Tovar va xizmatlar bozoriga sarflaydi yani “undan oilib bunga ur”adi
Tovarlar va xizmatlar bozorida sotilgan tovarlardan davlat soliq solishi orqasidan korxonalarda Tovar va xizmatlar bozori uni firmalarga yuboradi u yerda esa soliqlar tolanadi. Firma soliqlardan tashqari resurslarni sotib olganda unga xarajat qiladi va uni resurslar bozoriga yuboradi. O’z navbatida uy xo’jaliklari ham firmalarga o’xshab soliqni davlatga o’tkazib berishadi. Davlat esa bu soliqlarni yigib bir qancha summmasini resurslar bozoriga tikadi va shu ishni Tovar va xizmatlar bozoriga ham qiladi. Soliqlardan qolgan summani esa korxonalarga subsidiya ya’ni rag’batlantirish sifatida yo’naltirishini ko’rishimiz mumkin

Davlat korxonalarni va uy xo'jaliklarini soliqqa tortish bilan birga korxonalarga
subsidiyalar berish hamda aholiga transfert tolash orqali ularning ishlab chiqarish imkoniyatlari va xarid qobiliyatlariga ham ta’sir etadi. Ayni paytda davlat resurslar
bozori ham da tovariar va xizmatlar bozorida sotib oluvchi sifatida ham ishtirok
etadi. Shuningdek davlat o 'z ishtiroki bilan firm alarning ishlab chiqarish hajmlari
va uy xo'jaliklarining tovariar va xizm atlar xarid qilish qobiliyatlari o'zaro mos
kelmagan hollarda ro 'y beradigan iqtisodiy tebranishlami tartibga solib turadi.
Ochiq iqtisodiyot sharoitida doiraviy oqimlar modeli yanada murakkablashadi.
Endi unda to'rtinchi m akroiqtisodiy subyekt - tashqi dunyo ham paydo bo'ladi.
Chet el investitsiyalarinig kiritilishi va xorijga investitsiya qilinishi, eksport va import
operatsiyalari, shu jumladan , moliyaviy bozor orqali jamg'armalarning
investitsiyalarga oqib o'tishi, shuningdek, moliyaviy mablag'larning qayta
taqsimlanishini e’tiborga olsak, ko'rib o'tilgan modelning mukammal emasligiga
iqror bo'lamiz. Ammo shu ko'rinishda ham bu model makroiqtisodiy jarayonlarni
yaxlit holda tasavvur qilishga imkon beradi. Doiraviy oqimlar modelidan
chiqariladigan xulosa shuki, davlat, firmalar, uy xo'jaliklari va tashqi dunyoga tegishli
yalpi xarajatlarning yalpi ishlab chiqarish hajm iga teng bo'lishi - resurslar, tovariar
va xizmatlar oqim lari (ya’ni real oqim ) bilan darom adlar va xarajatlar oqim larining
(ya’ni pul oqim lari) o 'za ro teng bo'lishi uchun asos hisoblanadi. Yalpi xarajatlar
hajmining oshishi ishlab chiqarish hajm lari va ish bilan bandlilik darajasining
o'sishiga olib keladi. Bu esa o 'z navbatida yalpi darom adlam ing oshishiga sabab
bo 'ladi. Kattaroq hajmdagi yalpi daromadlar esa unga mos hajmdagi yalpi
xarajatlarni belgilab beradi. Sabab - oqibat bog'lanishlarining o'rin almashishi tufayli
doiraviy oqim lar modeli doiraviy aylanish ko'rinishini oladi.
Iqtisodiyot barqaror rivojlanib borishi uchun yalpi xarajatlar to'xtovsiz o'sib
borishi shart. Bu vazifa esa byudjet-soliq siyosati vositalari bo'lgan soliqlam i hamda
davlat xarajatlarini, shuningdek, pul-kredit siyosati vositalari yordam ida pul
massasini o'zgartirish orqali bajariladi

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki "Resurslar- tovariar va xizmatlar" hamda "daromadlar xarajatlar” ning doiraviy oqimi modelida doiraviy aylanishning doimiy ravishda bo’lib turishligi o’tkazilgan makroiqtisodiy tahlil va natijalarga ko’ra hamda bitta faza ikkinchi fazaga “muhtoj”ligini ko’rishligimiz mumkin. Iqtisоdiy dоirаviy аylаnish mоdеlidа iqtisоdiyot ikki sеktоrgа bo‘linаdi: uy хo‘jаliklаri vа firmаlаr. Uy хo‘jаliklаri o‘z rеsurslаrini (ishchi kuchi, kаpitаl, хоmаshyo, yеr vа bоshqа) firmаlаrgа sоtib dаrоmаd оlаdilаr hаmdа bu dаrоmаdlаrini firmаlаrdаn tоvаrlаr vа хizmаtlаr оlishgа ishlаtаdilаr. Firmаlаr o‘zlаrining tоvаr vа хizmаtlаrini sоtib, undаn tushgаn dаrоmаdni uy хo‘jаliklаridаn rеsurslаr sоtib оlishgа ishlаtаdilаr. Bu modelni tushunishligimiz orqasidan bizda kelajakda bundanda kata siklga duch kelishligimiz mumkin shunda bu organilgan bilimlar bizga as qotishiga ishonchim komil. Sof va real bozor iqtisodiyotidagi o’zgarishlarni korib model juda katta o’zgarishlar bolmasligi va chunonchi davlat subyektlarda bo’ladigan keskin burilishlarni ya’ni krizis holatlarini inobatga olib o’zining “qo’lida ” bir muncha boshqaruv vositalarini tadbiq etgan xolda nazorat qilib turishini ko’rdik. Bu jarayon sof bozor iqtisodiyotidan chetlanishini shohidi bo’lsakda bir nechta vaziyatlarda bizga yetarli darajada zarurligini ko’rdik. "Resurslar - tovarlar va daromadlar" hamda "daromadlar - xarajatlar"ning doiraviy oqimi sxemasi soddalashtirilgan makroiqtisodiy model bo'lib , makroiqtisodiyot subyektlarining o'zaro munosabatlarini va makroiqtisodiy jarayonlarni shartli tarzda aks ettiradi.