O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta ta'lim vazirligi

«Мусбат зарядланган атом ядроси билан манфий зарядланган электронлардан таркиб топган электрнейтрон заррача атом» ҳисобланади.
Атом-молекуляр таълимотда кимёвий элемент тушунчаси ҳам муҳим аҳамиятга эга. Бу таълимотга мувофиқ, «ядросининг мусбат заряди бир хил бўлган атомларнинг муайян тури кимёвий элемент» саналади. Ҳозирги кунда 107 элемент маълум.
Физика ва кимё фанидаги элементларнинг (моддаларнинг) ички тузилиши ҳақидаги мазкур хулосалар бошқа фанлар, жумладан, тилшуносликка ҳам жиддий таъсир этди.
Аввало, бўлинишнинг кўп босқичлилиги (модданинг) молекулалардан, молекулаларнинг атомлардан, атомларнинг нейтрон ва протонлардан ташкил топиши ҳақидаги назария тилнинг онтологик табиатини ёритишга қулай имконият яратди.
Тилшуносликда ҳам табиий фанларга қиёсан бирликлар тушунчаси пайдо бўлди. Бирликлар умумийлик ва хусусийлик диалектикасига кўра тил ва нутқ бирликларига бўлинди. Ҳар икки бирлик ички тузилиш хусусиятига, бўлинувчанликка эга.
Тил ва нутқ бирликларининг ички тузилиши поғонали хусусиятга эга. Уларнинг поғоналилиги шунда кўринадики, катта (макро) бутунлик кичик бутунликларга, кичик бутунликлар эса, ўз навбатида, яна кичик бутунликларга бўлинади. Ҳар бир бутунлик ўз таркибидаги кичик элементларга (бутунликларга) нисбатан нисбий бутунлик, таркибидан ажралиб чиқувчи бўлаклар эса унинг элементи бўлиб хизмат қилади.
Уларнинг нисбийлиги шунда кўринадики, элементга нисбатан бутунлик саналувчи бирлик ўзидан каттароқ бутунлик таркибида элемент сифатида иштирок этади. Аксинча, маълум бир бутунликка нисбатан бир элемент бўлиб келган бирликнинг ўзи яна бўлинувчанлик хусусиятига эга бўлиб, бу бўлинган элементлар учун бутунлик вазифасини бажаради. Масалан, сўз шакл морфемалардан ташкил топади. Морфемалар сўз шакл элементи бўлиб хизмат қилади. Айни пайтда, морфема фонемалардан ташкил топади. Фонемалар эса морфеманинг элементи сифатида унинг таркибида муайян вазифа бажаради. Фонема ҳам худди атом каби яна ички тузилиш хусусиятига эга. Фарқловчи (дифференциал) белгилар фонеманинг элементлари саналади.
Кўринадики, тил бирликлари юқоридан қуйига қараб поғонали хусусиятига эга. Ҳар бир поғонада юқори поғона бирлиги қуйи поғона бирлиги учун бутун, қуйи поғона бирлиги эса юқори поғона бирлиги учун бўлак, элемент вазифасини бажаради. Бўлак, элемент бутун таркибида функциялашади.
Тилнинг бундай онтологик табиати, тил тузилишининг кўп сатҳлилиги кимё фанининг атом-молекуляр назарияси ва биология фанида 20-йиллардан ривожланган жонли системанинг сатҳли тузилиши концепцияси таъсирида келиб чиқди.
Тилнинг кўп сатҳлилиги, унинг сатҳли тузилиши тушунчалари тилшуносликда XX асрнинг 20-йилларидан бошлаб дастлаб Америка дескриптив тилшунослари асарларида пайдо бўлди.
Кейинчалик поляк тилшуноси Эмиль Бенвенист ва рус тилшуноси С.Д.Коцнельсон томонидан ривожлантирилди. Илгари тилнинг тузилиш сатҳи билан таҳлил сатҳи қориштирилган бўлса, кейинчалик мазкур икки турдаги сатҳ бир-биридан ажратила бошланди.
Атом-молекуляр таъминотнинг тилшуносликка таъсири тилга система сифатида қарашда ҳам кўринади.
Тилшуносликда системавий тадқиқотлар XX аср бошларидан пайдо бўла бошлади. Унинг шаклланишида В.Гумбольдт, Ф.де Соссюр, И.А.Бодуэн де Куртенэ сингари олимларнинг хизмати катта. Н.С.Трубецкой, А.Ельмслев, Э.Бенвенист, Сепир, Блумфильд, Харрис, Т.П.Ломтев, В.М.Солнцев, X.Неъматов, И.Қўчқортоев, Н.Маҳмудов, Р.Расулов, А.Бердиалиев сингари тилшунослар системавий-структур таълимотни ривожлантирдилар.
Тилшуносликда система ва структура дейилганда нима тушунилади?
Ўзаро боғлиқ ва шартланган икки ва ундан ортиқ элементларнинг муносабатидан ташкил топган ва янги сифатга эга бўлган барқарор бутунлик система саналади.
Тил бирликлари воқеланиш белгисига кўра ҳам, тузилиш (онтологик) табиатига кўра ҳам система саналади. Масалан, ҳар бир морфема бевосита кузатишда бир қанча шаклий ва мазмуний вариантлар (алломорфлар, морфема вариантлари) орқали намоён бўладиган умумийлик сифатида системадир. Шунингдек, ҳар бир фонема ҳам бевосита нутқ жараёнида бир неча вариантлар (аллофонлар) орқали намоён бўладиган умумийлик, бутунлик сифатида система саналади. Бундан ташқари, морфема ва ундан юқори бирликларнинг ҳаммаси тузилиш (онтологик) табиати жиҳатидан қурилма (конструкция) сифатида маълум курилиш (конструктив) бирликларнинг ўзаро барқарор синтагматик муносабатидан ташкил топган система ҳисобланади. Масалан, морфема икки ва ундан ортиқ фонемаларнинг ўзаро синтагматик муносабатидан ташкил топган ва янги сифатга эга бутунлик сифатида (морфема бир фонеманинг янги сифатга эга бўлиб, морфемик сатҳга кўтарилиши натижасида ҳам вужудга келиши мумкин. Масалан, у унлилар сирасида фонема, лекин шу фонема кўрсатиш олмоши ёки III шахс кишилик олмошининг моддий асоси бўлиб хизмат қилиши мумкин. Икки сатҳ бирлиги бўлган фонема ва морфема ўртасида сифат ўзгариши рўй беради).
Системанинг муҳим тузилиш белгилари: 1) таркибий қисмларга бўлиниши: 2) таркибий қисмларнинг бутун таркибидаги ўзаро ва бутун билан бўлак, тур билан жинс ўртасидаги шартланган муносабатнинг бўлиши; 3) кўпинча тур ва бутуннинг таркибий қисмларида мавжуд бўлмаган янги сифатга эга бўлишдир.
Биринчи белгисига кўра, ҳар қандай система муайян қурилиш бирликларидан ташкил топади, бу эса унинг ички бўлакларга бўлиниш хусусиятига эга эканини кўрсатади.
Иккинчи белгиси бутун таркибидаги элементларни бир-бири билан ва элементларнинг бутун билан бўлган муносабатини ифодалайди. Ҳар икки муносабат зарурий ва ўзаро шартлангандир. Масалан, фонемасиз морфеманинг бўлиши мумкин эмас. Морфема фонемалардан ташкил топади. Фонема морфема таркибига унинг қурилиш бирлиги сифатида киради. Шунингдек, сўз шакл морфемалардан ташкил топади. Морфема эса сўз шакл таркибида унинг қурилиш бирлиги сифатида фаолият кўрсатади. Уларнинг муносабати бутун ва бўлак ўртасидаги муносабатдир. Бундан ташқари, бўлак билан бўлакнинг, бутун билан бутуннинг ҳам муносабати мавжуд. Масалан, сон категорияси таркибида бирлик кўпликсиз бўлиши мумкин эмас. Бирлик шакл кўпликка нисбатан, кўпликка зидланганда аниқланади.
Учинчи белгисига кўра, система деб қаралаётган бутунлик таркибий қисмларининг оддий йиғиндисидан иборат эмас. У таркибий қисмларида системага киргунча мавжуд бўлмаган янги сифатга ҳам эга. Масалан, икки хил газ – водород ва кислороднинг бирикмасидан сув ҳосил бўлади. Шунингдек, фонемалардан ташкил топган морфема фонемаларга нисбатан янги сифатга эга бўлади. Фонемалар маънони фарқлаш учун хизмат қилувчи маъносиз бирликлар бўлса, уларнинг қўшилувидан юзага келган морфема эса маъноли бирлик саналади. Шунинг учун ҳар қандай системада ҳосил қилувчи ва системада намоён бўлувчи белгилар мавжуд.